Κώστας Κουνάδης
Δικηγόρος, Tax Manager της Grant Thornton
Πρόσφατα ανακοινώθηκε από τη Γενική Γραμματεία Δημοσίων Εσόδων ότι οι έμμεσοι φόροι αποτελούν περίπου 61% των δημοσίων φορολογικών εσόδων, έναντι μόλις 39% που είναι το ποσοστό των άμεσων φόρων (Ιούνιος 2016). Τα αντίστοιχα ποσοστά τον Ιούνιο του 2015 ανέρχονταν σε 56,1% και 43,9%.
Η τάση αυτή δεν είναι ούτε τυχαία ούτε μόνο ελληνικό φαινόμενο, παρά το γεγονός ότι η Ελλάδα, από τον Ιούνιο του 2016, διαθέτει τον υψηλότερο συντελεστή ΦΠΑ στην Ευρωπαϊκή Ένωση μετά την Ουγγαρία (27%), τη Δανία και τη Σουηδία (25%), αυξάνοντας τον συντελεστή από 23% σε 24%.
Αντίθετα, πρόκειται για μια θεμελιώδη αλλαγή στο παγκόσμιο φορολογικό τοπίο: Οι κυβερνήσεις επανεξετάζουν γενικότερα τον τρόπο επιβολής φόρων. Η αλλαγή αυτή πυροδοτήθηκε από την ταχεία εξάπλωση της τεχνολογίας, τις νέες μεθόδους συναλλαγών, τις δημοσιονομικές πιέσεις (ιδίως της κρίσης του δημόσιου χρέους), την ενίσχυση του ελέγχου των πολυεθνικών εταιρειών, αλλά και από τον ανταγωνισμό για την επιβολή χαμηλότερων φόρων στα εταιρικά κέρδη.
Ενώ ο εντοπισμός της φοροδιαφυγής στον φόρο εισοδήματος των εταιρειών συνεχίζει να μονοπωλεί τους τίτλους ειδήσεων και το ενδιαφέρον των μέσων μαζικής ενημέρωσης (βλ. π.χ. την πρόσφατη απόφαση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τις κρατικές ενισχύσεις της Apple από την Ιρλανδία), οι μεγαλύτερες φορολογικές μεταρρυθμίσεις, στην πραγματικότητα, συνδέονται με την έμμεση φορολογία.
Οι διεθνείς μεταρρυθμίσεις της έμμεσης φορολογίας
Φέτος, οι δύο πολυπληθέστερες χώρες του κόσμου –η Κίνα και η Ινδία– υιοθέτησαν ριζικές αλλαγές στα συστήματα έμμεσης φορολογίας τους. Η Κίνα από την 1η Μαΐου ολοκλήρωσε το τελικό στάδιο της μεταρρύθμισης του Φόρου Προστιθέμενης Αξίας (ΦΠΑ), ενώ η Ινδία καθιέρωσε εντελώς πρόσφατα (Αύγουστος 2016) το πολυαναμενόμενο ολοκληρωμένο σύστημα φορολόγησης προϊόντων και υπηρεσιών (Φόρος Πωλήσεων). Εκτιμάται ότι η απλοποίηση της φορολογίας συναλλαγών θα επιδράσει θετικά στην αύξηση του ΑΕΠ. Στην ίδια γεωγραφική περιοχή, το Μπανγκλαντές σκοπεύει να θεσπίσει καινούργιο σύστημα ΦΠΑ.
Σημαντικές αλλαγές αναμένονται και στην Εγγύς και Μέση Ανατολή. Πρόσφατα, η Αίγυπτος υιοθέτησε την επιβολή ΦΠΑ αντί φόρου πωλήσεων, ενώ, από το 2018, στην προσπάθειά τους να δημιουργήσουν πρόσθετα έσοδα και να διαφοροποιήσουν την οικονομία, τα κράτη του Περσικού Κόλπου –η Σαουδική Αραβία, το Κουβέιτ, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, το Κατάρ, το Μπαχρέιν και το Ομάν– θα επιβάλουν για πρώτη φορά ΦΠΑ.
Οι παραπάνω αλλαγές ήλθαν σε συνέχεια της επιτυχούς εισαγωγής του συστήματος Φόρου Πωλήσεων στη Μαλαισία την 1η Απριλίου 2015 και το Πουέρτο Ρίκο την 1η Απριλίου 2016. Η υιοθέτηση του ΦΠΑ στο Πουέρτο Ρίκο είναι ιδιαίτερα βαρυσήμαντη, καθώς θα φέρει τον ΦΠΑ στις ακτές των Ηνωμένων Πολιτειών –της μοναδικής χώρας μέλους του ΟΟΣΑ που δεν διαθέτει σύστημα ΦΠΑ.
Ενώ υπάρχει η άποψη ότι η αύξηση έμμεσων φόρων είναι για άλλη μια φορά απλώς μια προσπάθεια είσπραξης φόρων, υπάρχουν και βαθύτεροι λόγοι πίσω από αυτή την τάση.
Ποιες είναι οι ιδιαιτερότητες της έμμεσης φορολογίας;
Ως έμμεση φορολογία μπορεί να οριστεί η κατηγορία των φόρων που δεν εισπράττονται απευθείας από το φορολογητέο πρόσωπο. Στον ΦΠΑ, που είναι ο κυριότερος έμμεσος φόρος, η επιχείρηση ενεργεί ως μη αμειβόμενος εισπράκτορας φόρου εκ μέρους των φορολογικών αρχών, ενώ αξιολογείται και τιμωρείται για πιθανές ελλείψεις ή λάθη κατά την είσπραξη του ΦΠΑ.
Συνήθως, οι ποινικές καθώς και οι διοικητικές κυρώσεις, όπως και τα πρόστιμα, στο πεδίο της έμμεσης φορολογίας είναι πολύ αυστηρότερα από τα προβλεπόμενα στους άλλους κλάδους της φορολογίας. Χαρακτηριστικά, στην Ελλάδα ποινική και φορολογική ευθύνη για την απόδοση του ΦΠΑ μπορεί να έχουν φυσικά πρόσωπα που διετέλεσαν μέλη Διοικητικού Συμβουλίου μιας Α.Ε. πολλά χρόνια πριν τον φορολογικό έλεγχο. Αυτό πολύ συχνά έχει δημιουργήσει προβλήματα (π.χ. όταν η εταιρεία πτωχεύει και δεν βρίσκονται τα παλαιότερα βιβλία και στοιχεία).
Η έμμεση φορολογία γίνεται όλο και περισσότερο ορατή. Περισσότερο από ποτέ, τα κράτη βασίζονται σε έμμεσους φόρους για τη δημιουργία φορολογικών εσόδων. Σήμερα, ο ΦΠΑ –η πιο δημοφιλής μορφή έμμεσης φορολογίας– αντιστοιχεί στο περίπου 20% των παγκόσμιων φορολογικών εσόδων και αυτό ποσοστό αυξάνεται συνεχώς. Η στροφή προς την έμμεση φορολογία αλλάζει τον τρόπο που βλέπουμε την ίδια τη φορολογία. Πλέον, η φορολογία δεν έχει να κάνει μόνο με κέρδη, εισόδημα και πλούτο, αλλά και με συναλλαγές, παραγωγή και διανομή πλούτου. Ενδεικτικά αναφέρονται παρακάτω οι σημαντικότερες μορφές εμμέσων φόρων:
Βασικότερες στοχεύσεις των μεταρρυθμίσεων είναι οι εξής:
Αύξηση εσόδων
Ο ΦΠΑ εξασφαλίζει σημαντική αύξηση εσόδων. Τα στοιχεία επιβεβαιώνουν συντριπτική αύξηση: κατά μέσο όρο, μόνος ο ΦΠΑ αποτέλεσε περίπου το 6,6% του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ) στις χώρες του ΟΟΣΑ, ενώ στην Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.) περίπου το 7,5% του ΑΕΠ κρατών μελών. Από την άλλη πλευρά, στην Ελλάδα έχει υποστηριχθεί ευρέως ότι η υπέρμετρη αύξηση του ΦΠΑ μπορεί να έχει συμβάλει στη μείωση της κατανάλωσης και τη στασιμότητα των δημοσίων εσόδων.
Αντιμετώπιση απώλειας δημοσίων εσόδων στα κράτη του Περσικού Κόλπου
Για σκοπούς προώθησης της οικονομικής ανάπτυξης, τα κράτη του Περσικού Κόλπου έχουν βασιστεί, σε μεγάλο βαθμό, στον τομέα παράγωγης πετρελαίου και φυσικού αερίου. Κατά την τελευταία δεκαετία, οι υδρογονάνθρακες αντιπροσώπευαν σχεδόν το 90% των εσόδων των περισσότερων κρατών του Κόλπου. Η εισαγωγή του ΦΠΑ στην περιοχή θα επιτρέψει στα κράτη του Κόλπου να αυξήσουν τα έσοδά τους, να αλλάξουν την οικονομία τους και να μειώσουν την εξάρτησή τους από τις τιμές πετρελαίου και φυσικού αερίου στο μέλλον. Αναμένεται ότι στο πρώτο έτος εφαρμογής του ΦΠΑ, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (ΗΑΕ) θα αυξήσουν τα έσοδά τους κατά 10 με 12 δισεκατομμύρια ντιράμ, ενώ η Σαουδική Αραβία κατά 35 δισεκατομμύρια ριάλ (1,2% του ΑΕΠ).
Παρά το γεγονός ότι δεν έχει επιβεβαιωθεί η ημερομηνία της εισαγωγής ΦΠΑ, τα κράτη του Κόλπου έχουν κάνει ακόμα ένα αποφασιστικό βήμα φορολογικής μεταρρύθμισης. Υποστηρίζεται ότι μέσα στα επόμενα τρία χρόνια, όλα τα κράτη του Κόλπου θα εφαρμόσουν τον ΦΠΑ –κάτι, το οποίο, αναπόφευκτα, θα επιφέρει μεταβολές.
Η «φιλικότητα» του ΦΠΑ προς την ανάπτυξη
Ο ΦΠΑ χαρακτηρίζεται συχνά ως φόρος «αποτελεσματικός» και «φιλικός στην ανάπτυξη». Σύμφωνα με το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ), οι φόροι κατανάλωσης με ευρεία βάση έχουν το πλεονέκτημα ότι δεν αποθαρρύνουν την αποταμίευση και τις επενδυτικές αποφάσεις. Αντίθετα, οι υψηλοί φόροι εταιρικών κερδών τείνουν να αποθαρρύνουν δύο από τους βασικότερους παράγοντες ανάπτυξης: την επένδυση κεφαλαίου και τη βελτίωση της παραγωγικότητας. Σύμφωνα και με άλλες μελέτες, οι φόροι εισοδήματος στις εταιρείες τείνουν να μειώνουν τις άμεσες επενδύσεις.
Ανάπτυξη ψηφιακής οικονομίας
Παγκοσμίως, οι κυβερνήσεις όλο και περισσότερο προσπαθούν να φορολογήσουν τα έσοδα που προέρχονται από την ψηφιακή οικονομία, όχι μόνο για να αυξήσουν τα κρατικά έσοδα αλλά επίσης και για να αντισταθμίσουν τις επιπτώσεις φορολογίας εγκατεστημένων και μη εγκατεστημένων παρόχων ψηφιακών υπηρεσιών. Αν και η τάση αυτή ξεκίνησε το 2003, όταν η Ε.Ε. εισήγαγε για πρώτη φορά κανονισμούς φορολόγησης μη εγκατεστημένων παρόχων, σήμερα αυξάνεται συνεχώς ο αριθμός των κρατών που έχουν παρόμοια νομοθεσία, όπως π.χ. Νότια Αφρική, Νότια Κορέα, Νορβηγία και Ιαπωνία.
Πρόσφατα, η κυβέρνηση της Αυστραλίας θέσπισε συγκεκριμένα μέτρα, επιδιώκοντας να αντιμετωπίσει την απώλεια στα κρατικά έσοδα που προκύπτει από την ανάπτυξη της ψηφιακής οικονομίας. Από τον Ιούλιο του 2017, οι προτεινόμενες τροποποιήσεις στις διατάξεις του συστήματος Φορολόγησης Προϊόντων και Υπηρεσιών (Φόρος Πωλήσεων) θα οδηγήσουν στην υποβολή φόρου σε υπεράκτιες παρόχους ψηφιακών ή άυλων υπηρεσιών στην Αυστραλία.
Από 1.1.2015 η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει απλοποιήσει την επιβολή ΦΠΑ σε διασυνοριακές ηλεκτρονικές υπηρεσίες με τη δημιουργία του «Mini One Stop Shop».
Ο ανταγωνισμός για τους χαμηλότερους φορολογικούς συντελεστές
Οι συντελεστές φορολογίας εισοδήματος των εταιρειών μειώθηκαν δραματικά κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες. Στις αρχές της δεκαετίας του 1980, ο μέσος φορολογικός συντελεστής σε χώρες του ΟΟΣΑ ήταν 47,5%, ενώ σήμερα έχει μειωθεί σχεδόν στο μισό.
Η βασική αιτία για τη δραματική μείωση είναι ο λεγόμενος «ανταγωνισμός για τους χαμηλότερους φορολογικούς συντελεστές». Προκειμένου να προσελκύσουν τους εσωτερικούς επενδυτές και τις πολυεθνικές εταιρείες, οι χώρες ανταγωνίζονται μεταξύ τους, καθιστώντας τα φορολογικά τους συστήματα όλο και πιο ελκυστικά και μειώνοντας τους φορολογικούς συντελεστές εταιρικών κερδών.
Ενώ η εσωτερική ροή κεφαλαίων έχει θετικό αντίκτυπο στην οικονομία της χώρας, προφανώς, η μείωση φορολογικών συντελεστών εταιρικών κερδών έχει αρνητικό αντίκτυπο στα φορολογικά έσοδα της χώρας. Για να κλείσουν αυτό το μεγάλο κενό, οι κυβερνήσεις έχουν επικεντρώσει την προσοχή τους σε φόρους κατανάλωσης, ιδιαίτερα στον ΦΠΑ.
Η αναζήτηση κοινής βάσης φορολογίας στην Ευρώπη
Η στροφή προς την έμμεση φορολογία έχει κλιμακωθεί στην Ευρώπη. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ζητά την εφαρμογή μιας Κοινής και Ενοποιημένης Βάσης Φορολογίας Επιχειρήσεων (CCCTB). Σύμφωνα με την πρόταση της Επιτροπής, οι ευρωπαϊκές εταιρείες θα υποχρεούνται να υπολογίζουν τις φορολογικές τους υποχρεώσεις με βάση μια κοινή σειρά κανόνων, αλλά τα κράτη μέλη θα συνεχίσουν να έχουν την ελευθερία να θέσουν τους δικούς τους φορολογικούς συντελεστές εταιρικών κερδών. Το προτεινόμενο καθεστώς της CCCTB θα μπορούσε να προκαλέσει μείωση των φορολογικών συντελεστών εταιρικών κερδών, διότι τα κράτη μέλη θα ανταγωνίζονται για ένα σύνολο ομοιογενών φορολογικών κανονισμών. Αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει σε μεγαλύτερη έμφαση στον ΦΠΑ στην Ευρώπη, δεδομένου ότι τα κράτη μέλη θα επιδιώξουν να αντικαταστήσουν τα «χαμένα» έσοδα από εταιρικά κέρδη.
Συμπέρασμα
Δεν μπορούν όλοι οι έμμεσοι φόροι να χαρακτηριστούν ως «αποτελεσματικοί» και «φιλικοί στην ανάπτυξη». Ούτε βεβαίως μπορεί να παραβλεφθεί ότι η διαρκής αύξηση των εμμέσων φόρων συμβάλει τόσο στη μείωση της φορολογικής συμμόρφωσης όσο και γενικότερα στην εμβάθυνση της ύφεσης
Οι διάφορες μορφές έμμεσης φορολογίας μπορούν να οδηγήσουν σε απώλεια εσόδων, οικονομική αναποτελεσματικότητα και διπλή φορολογία. Ένας σημαντικός λόγος πίσω από την τρέχουσα στροφή προς τον Φόρο Πωλήσεων στην Ινδία και προς ΦΠΑ στην Κίνα είναι η προσπάθεια να αντιμετωπισθούν αυτά τα ζητήματα.
Η διεθνής εμπειρία αποδεικνύει ότι φορολογικές μεταρρυθμίσεις που έγιναν συντονισμένα και κατόπιν προσεκτικής μελέτης είναι πολύ αποδοτικότερες δημοσιονομικά, αλλά και για την ανάπτυξη, από την απλή αύξηση συντελεστών.
* Τα στοιχεία βασίσθηκαν σε άρθρο της Grant Thornton International.