Η Ευρωπαϊκή Ενιαία Αγορά, η οποία συμπλήρωσε 20 χρόνια λειτουργίας, άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο οι Ευρωπαίοι ζουν, σπουδάζουν, εργάζονται, ταξιδεύουν και ασκούν επιχειρηματική δραστηριότητα. Ωστόσο, η σημερινή οικονομική και χρηματοπιστωτική κρίση έφερε στην επιφάνεια ουσιαστικά προβλήματα και μη βιώσιμες τάσεις σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Η προσπάθεια δημοσιονομικής εξυγίανσης και βιώσιμης οικονομικής ανάπτυξης των κρατών μελών δυσχεραίνεται ακόμη περισσότερο από την φορολογική απάτη και τη φοροδιαφυγή.

Οι εκτιμήσεις για το μέγεθος της παραοικονομίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, που καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι αντιστοιχεί περίπου στο ένα πέμπτο του κοινοτικού ΑΕΠ (2 τρισ. ευρώ), αποτελούν μια πρώτη ένδειξη για την έκταση του προβλήματος της φοροδιαφυγής και της φορολογικής απάτης¹. Ωστόσο, φοροδιαφυγή μπορεί να υπάρξει στο πλαίσιο τόσο της καταγεγραμμένης όσο και της μη καταγεγραμμένης οικονομικής δραστηριότητας. Ειδικότερα, όσον αφορά τον Φόρο Προστιθέμενης Αξίας (ΦΠΑ), ο οποίος αποτελεί το 20% των εθνικών εσόδων, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εκτιμά ότι οι οργανωμένες διασυνοριακές απάτες που σχετίζονται με αυτόν κοστίζουν στα κράτη μέλη από 20 έως 35 δισ. ευρώ ετησίως.

Η απάτη του «αφανούς ή εξαφανισμένου εμπόρου» (Missing Trader Intra Community, MTIC) αποτελεί ιδιαίτερη απειλή για το κοινό σύστημα του ΦΠΑ. Ο βασικός μηχανισμός της απάτης αυτής λειτουργεί ως εξής: υποκείμενος στο ΦΠΑ (έμπορος Α), εγγεγραμμένος στο σύστημα VIES, αγοράζει αγαθά από επιχείρηση άλλου κράτους μέλους χωρίς την καταβολή ΦΠΑ (ενδοκοινοτική απόκτηση – αρχή προορισμού). Στη συνέχεια ο έμπορος Α προβαίνει σε πώληση σε εγχώρια επιχείρηση ή απευθείας στους καταναλωτές (συχνά στη μαύρη αγορά), εισπράττοντας το ΦΠΑ επί των πωλήσεών του, χωρίς να τον αποδίδει στις φορολογικές αρχές, και κατόπιν εξαφανίζεται. Στην πράξη, αυτού του είδους οι απάτες διαρθρώνονται κατά τρόπο περίπλοκο, που περιλαμβάνει περισσότερες συναλλαγές μεταξύ κρατών μελών, αλλά και περισσότερων εταιρειών σε κάθε κράτος μέλος.

Οι σημαντικότερες μορφές τέτοιου είδους σχημάτων αναφέρονται διεθνώς ως απάτες τύπου «Carousel» και «Contra Trading». Συγκεκριμένα, στην απάτη «Carousel» ο «αφανής ή εξαφανισμένος έμπορος» Α έχει σκοπό να διοχετεύσει τα αγαθά που αγόρασε ενδοκοινοτικά σε άλλη, εγχώρια επιχείρηση Β, χρησιμοποιώντας κάποιες εταιρείες ως μεσολαβητές (buffers), με σκοπό την εξαγωγή των αγαθών (ενδοκοινοτική παράδοση) στη χώρα αρχικής προέλευσης και στον ίδιο αρχικό προμηθευτή. Τα εμπορεύματα μετακινούνται έτσι σε ένα κυκλικό σχήμα, το οποίο επαναλαμβάνεται αρκετές φορές, μέχρι να καταλήξουν στην αγορά. Το αποτέλεσμα είναι ότι, σε περίπτωση που η απάτη επιτύχει, ο έμπορος Α λαμβάνει αλλά δεν αποδίδει το ΦΠΑ, τον οποίο οι φορολογικές αρχές πρέπει να καταβάλουν στον έμπορο Β. Επιπρόσθετα, με την ολοκλήρωση του κύκλου απάτης δημιουργείται στρέβλωση στην αγορά και τις συνθήκες αθέμιτου ανταγωνισμού, καθότι το κύκλωμα, έχοντας αποκομίσει κέρδη από την απάτη ΦΠΑ, θα πωλήσει τα αγαθά σε τιμές χαμηλότερες από αυτές που επικρατούν στην αγορά. Ιδανικά για τέτοιες συναλλαγές είναι τα αγαθά μικρού όγκου, μεγάλης αξίας, διαθεσιμότητας σε μεγάλες ποσότητες και σε κάθε περίπτωση δημοφιλή, όπως παραδείγματος χάριν κινητά τηλέφωνα, εξαρτήματα Η/Υ και πολύτιμα μέταλλα. Σε πολλές περιπτώσεις, βέβαια, η διακίνηση των αγαθών είναι εικονική, δηλαδή πραγματοποιείται μόνο στα «χαρτιά», με τη συμμετοχή στο κύκλωμα και μεταφορικών εταιρειών.

Όσον αφορά την απάτη «Contra Trading», η οποία πολλές φορές λειτουργεί συνδυαστικά με την απάτη «Carousel», αυτή έγκειται στην πραγματοποίηση εικονικών, ως επί το πλείστον, συναλλαγών μέσα στην ίδια φορολογική περίοδο, ώστε να εξισώνεται ο φόρος εκροών με το φόρο εισροών και να μη δημιουργείται υποχρέωση απόδοσης φόρου. Η δημιουργικότητα ωστόσο των κυκλωμάτων απάτης δεν εξαντλείται στα παραπάνω δύο σχήματα. Τα κυκλώματα αυτά είναι σε θέση να εκμεταλλεύονται ορισμένα οικονομικά τελωνειακά καθεστώτα, όπως αυτό της κοινοτικής διαμετακόμισης, να πλαστογραφούν έγγραφα καταγωγής εμπορευμάτων, να εισάγουν υποτιμολογημένα αγαθά από τρίτες χώρες, ακόμη και να επεκτείνονται στον τομέα των υπηρεσιών, με πρόσφατο παράδειγμα την εκτιμώμενη ζημιά ύψους 5 δισ. ευρώ στην εμπορία ποσοστώσεων δικαιωμάτων εκπομπής αερίων θερμοκηπίου.