ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΗΣ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (ΜΕΡΟΣ Α’)

2.3 Η λογιστική στην αρχαία Ελλάδα

“Για τη διαχείριση και λογιστική των δημοσίων οικονομικών μονάδων (πόλεων, ναών κ.λπ.) στην αρχαία Ελλάδα οι πληροφορίες είναι άφθονες. Για τη διαχείρηση όμως και τη λογιστική των ιδιωτικών επιχειρήσεων οι πληροφορίες είναι πολύ περιορισμένες. Από τις ιδιωτικές επιχειρήσεις σχετικά περισσότερες πληροφορίες υπάρχουν για τη διαχείριση και λογιστική των τραπεζών… στα βιβλία αυτά καταχωρούσαν το ποσό των χρημάτων που ελάμβαναν ή απέδιδαν, το όνομα αυτού που έδινε ή ελάμβανε τα χρήματα, το χρόνο λήψης ή απόδοσης και κάθε άλλη σχετική πληροφορία. Εάν π.χ. επρόκειτο για κατάθεση με τον όρο της απόδοσης σε τρίτο πρόσωπο, καταχωρούσαν και το όνομα του τρίτου αυτού προσώπου.

Οι λογαριασμοί απογραφής: Από τη μελέτη των πινακίδων που βρέθηκαν σε έπαυλη στην περιοχή Αγίας Τριάδας, νότια της Φαιστού, οι ειδικοί ερευνητές έχουν καταλήξει στα ακόλουθα συμπεράσματα (Ανδριόλας Β., «Οι λογιστικοί κανονισμοί στην Αρχαία Ελλάδα», 1964, σ. 738): …2. Οι λογαριασμοί χαράσσονταν στις πήλινες πινακίδες όταν ο πηλός ήταν μαλακός. Η αποξήρανση του πηλού γινόταν είτε με ψήσιμο είτε με έκθεση στο ύπαιθρο. 3. Στη συνέχεια οι πινακίδες συνδέονταν κατά ομοιογενείς ομάδες και τοποθετούνταν στο αρχείο. 4. Από τα κείμενα των πινακίδων συμπεραίνεται ότι αυτά ήταν λογαριασμοί εισαγωγής και εξαγωγής διαφόρων ποσοτήτων προϊόντων.

Μερικοί λογαριασμοί από αυτούς είναι σύνθεση ειδικών λογαριασμών, δηλαδή είναι λογαριασμοί δευτέρου βαθμού επεξεργασίας. 8. Επικεφαλής κάθε λογαριασμού υπάρχουν σημεία ενδεικτικά της ονομασίας του λογαριασμού. 9. Τέλος, σημειώνεται το άθροισμα των επιμέρους ποσών… Από τα αρχαία κείμενα προκύπτει ότι “λογιστές” του δημοσίου λογιστικού και “λογιστές-γραφείς” του ιδιωτικού τομέα τηρούσαν λογαριασμούς απογραφής. Στο έργο του Λυσία Κατά Εργοκλέους αναφέρεται: (Χουμανίδης, 1990, σ. 57, Λυσία, Κατά Εργοκλέους, 5): “Αλλά και όταν σεις εψηφίσατε να συνταχθή κατάλογος των χρημάτων τα οποία είχον εισπραχθή από τας συμμαχικάς πόλεις, και να επανέλθουν οι διαχειρισταί διά να αποδώσουν λογαριασμόν…” Στον λόγο του Λυσία Κατά Φιλοκράτους τονίζεται ότι (Χουμανίδης, 1990, σ. 57, Λυσία, Κατά Φιλοκράτους, 1): “…τούτο και εις εμέ φαίνεται ότι περισσότερον από κάθε άλλο είναι σαφής απόδειξις της απογραφής…”» (Κώστας Α. Ρήγας, «Αριθμητικά συστήματα, λογιστικές και στατιστικές έννοιες στην αρχαία Ελλάδα», Πρακτικά 18ου Πανελληνίου Συνεδρίου Στατιστικής, 2005).

3. Η εφεύρεση της διπλογραφικής μεθόδου και η εξέλιξη της λογιστικής

Η ιστορία της λογιστικής σχετίζεται άμεσα με τη ανάπτυξη του εμπορίου και τη συσσώρευση κεφαλαίων, τα οποία χρειάζεται να παρακολουθούνται. Οι καινοτόμοι Ιταλοί της Αναγέννησης (14ος-16ος αιώνας) είναι ευρύτατα αναγνωρισμένοι ως οι πατέρες της σύγχρονης λογιστικής. «Σε μια προσπάθεια να εξηγήσει γιατί η διπλογραφική μέθοδος αναπτύχθηκε το 14ο αιώνα στην Ιταλία αντί της αρχαίας Ελλάδας ή της Ρώμης, ο λόγιος της λογιστικής A. C. Littleton περιγράφει επτά “βασικά συστατικά” που οδήγησαν στη δημιουργία της: Η προσωπική ιδιοκτησία…, το κεφάλαιο (συσσώρευση πλούτου)…, το εμπόριο…, η πίστωση…, η γραπτή αποτύπωση: ένας μηχανισμός για την δημιουργία ενός μόνιμου αρχείου σε μια κοινή γλώσσα, δεδομένων των ορίων της ανθρώπινης μνήμης, χρήματα: ο “κοινός παρονομαστής” για τις ανταλλαγές, …αριθμητική: …Πολλοί από αυτούς τους παράγοντες υπήρχαν στην αρχαιότητα, αλλά μέχρι το Μεσαίωνα, δεν βρέθηκαν μαζί σε μια μορφή και μια δύναμη αναγκαία να ωθήσει τον άνθρωπο στην καινοτομία της διπλογραφικής μεθόδου. …Αντίθετα, η επίμονη χρήση λατινικών αριθμών για τις χρηματοοικονομικές συναλλαγές πολύ καιρό μετά την εισαγωγή της αραβικής αρίθμησης φαίνεται να εμπόδισε την προγενέστερη δημιουργία του διπλογραφικού συστήματος. …Οι κυβερνήσεις, ιδίως, είχαν ισχυρά κίνητρα να καταγράφουν προσεκτικά τα δεδομένα των εισπράξεων και των εκταμιεύσεων –ιδίως όσον αφορά τους φόρους. Και σε κάθε κοινωνία όπου τα άτομα συσσώρευαν πλούτο, υπήρχε η επιθυμία από τους πλούσιους για διενέργεια ελέγχων, όσον αφορά την εντιμότητα και την ικανότητα των δούλων και των εργαζομένων τους, που ήταν επιφορτισμένοι με τη διαχείριση περιουσιακών τους στοιχείων… (John R. Alexander at Net Gain, History of Accounting, Association of Chartered Accountants in the United States, 2002). «Επειδή δεν υπάρχει γραπτό κείμενο (πριν) θεωρείται ότι αρχίζει η ιστορία της διγραφίας και της λογιστικής οργανώσεως το 1494 μ.X. (σ.σ.: θεωρείται ορόσημο στην ιστορία της λογιστικής), με τη δημοσίευση του πρώτου έργου από τον φραγκισκανό μοναχό Luca di Borgo Pacioli (σ.σ.: από πολλούς αποκαλείται πατέρας της λογιστικής) και με τον τίτλο Summa de arithmetica, geometrica, proportioni e proportionalita, σε ιδιαίτερο κεφάλαιο “Particularis de comptutis et scripturis”, αναλύει τον τρόπο λειτουργίας της διγραφίας, όπου επεχείρησε και διέκρινε τους λογαριασμούς σε τάξεις στο γενικό καθολικό. Μετά από αυτό το πρώτο γραπτό μνημειώδες έργο του Pacioli (σ.σ.: Ήταν ένα από τα πρώτα βιβλία που τυπώνονται, είχε μεγάλη επιτυχία και μεταφράστηκε σε αρκετές γλώσσες) ακολούθησαν και πολλές άλλες δημοσιεύσεις από ειδήμονες (κυρίως από μαθηματικούς, γιατί αυτοί ασχολήθηκαν με το θέμα) εκείνης της εποχής, με θέμα τη διγραφία ή διγραφική ή διπλογραφική μέθοδο, όπως: (από το 1494 μέχρι περίπου το 1650) το 1518 του Γερμανού μαθηματικού Schreiber ή Grammateus, το 1543 του Oλλανδού Jan Christoffels Impy και το ίδιο έτος 1543 του μαθηματικού Hugh Oldcastle Schoolmaster (στο Λονδίνο), το 1525 του G. Tagliente, το 1615 του Vaningen κ.ά. H εφαρμογή της διγραφικής καταστιχογραφίας είναι γνωστή σε όλο τον (τότε) γνωστό κόσμο, πράγμα που επέτρεπε στους ειδικούς να ασχοληθούν με άλλα επίσης σημαντικά θέματα, τα οποία συνέβαλαν στην καλύτερη λογιστική εξέλιξη, όπου έγινε σ’ αυτήν την τρίτη εποχή (από το 1650 μέχρι περίπου το 1870), όπως η θεωρία της έννοιας του επιχειρηματία (από τον H. Stephens το 1754, το 1818 από τους J. Fulton και F. Cronhelm, από τον C. Sprague το 1880), η έννοια της διαρκούς απογραφής (από τον J. Quelin το 1840 με το έργο του Inventaire Perpetuel), η επινόηση και η εισαγωγή από τον E. Degranges το 1793 με το έργο του La Tenue des livres rendue facile του ημερολογίου – καθολικού συστήματος με τη χρησιμοποίηση σ’ αυτό των λογαριασμών: Tαμείο, Eμπορεύματα, Eισπρακτέα γραμμάτια, Πληρωτέα γραμμάτια, Kέρδη, Zημίες, η επινόηση και εισαγωγή το 1712 από τον De la Porte, με το έργο του La science des Negociants et teneurs de livres, της διακρίσεως των λογαριασμών σε λογαριασμούς: Προσώπων, Πραγμάτων, Κεφαλαιούχου, η επινόηση και εισαγωγή από τον J. Bellay το 1834, από τον D. de Lusignan με το έργο του Essai sur la Comtabilite μεθόδου που απετέλεσε τη βάση του συγκεντρωτικού συστήματος, η νομοθετική κατοχύρωση της λογιστικής με την Ordonnance de Commerce από τον Colbert και ο J. Savary το 1675 με το έργο του Le parfait negociant αναφέρεται στις γνώσεις της εμποριογνωσίας και ερμηνεύει την Ordonnance de Commerce, η επινόηση και εισαγωγή από τους A. Guilbant και E. Leautey το 1865 του περιοδικού αποτελέσματος με την εξίσωση: Κύκλος εργασιών ± Δαπάνες εκμεταλλεύσεως = Αποτέλεσμα περιόδου κ.ά. Όπως διαπιστώνεται σ’ αυτή την εποχή έγιναν αξιόλογες κινήσεις στο χώρο της λογιστικής, όπου τέθηκαν οι βάσεις σχεδόν σε όλα τα ειδικά θέματα που άπτονται μ’ αυτήν για τη μελλοντική εξέλιξή της… H περίοδος αυτή (εποχή από 1870 μέχρι 1950) μπορεί να χαρακτηρισθεί ως εποχή της λογιστικής οργανώσεως (της οργανώσεως του λογιστηρίου των οικονομικών οργανισμών) με το λογιστικό σχέδιο (της τυπικής και ουσιαστικής διαρθρώσεως), γιατί στην εποχή αυτή γίνονται από επιφανείς επιστήμονες και από ειδικούς οι σημαντικότερες εισηγήσεις που άπτονται του θέματος της λογιστικής τυποποιήσεως (του λογιστικού σχεδίου) και φυσικά δίνουν μεγάλη ώθηση στη λογιστική, αυξάνοντας το γόητρό της, δηλαδή υπάρχει έξαρση σ’ αυτό το τόσο βασικό θέμα για την ανάπτυξη των οικονομικών οργανισμών. Σε αυτήν την εποχή έγιναν οι εξής (κυριότερες) εξελίξεις της λογιστικής: το 1876 έγινε η επαναστατική επινόηση από τον αμερικανό αποθηκάριο Melvil Dewey του δεκαδικού συστήματος για την τυπική διάρθρωση (κωδική αρίθμηση) των λογαριασμών της λογιστικής, όπου με τους συνδυασμούς των πολλαπλασίων του (του εκατονταδικού κ.λπ.) βρίσκεται στην επικαιρότητα για την τυπική διάρθρωση των λογιστικών σχεδίων, το 1880 η θεωρία της αυτοτελούς λογιστικής οντότητας από τον C. E. Sprague, το 1885 εισάγεται η κοστολόγηση από τον Henry Metralte, το 1912 και 1922 η επινόηση και εφαρμογή της πρότυπης κοστολόγησης από τους Harrington Emerson και C.W. Bennet, το 1927 και 1929 η πρόταση λογιστικού σχεδίου από τον E. Schmalenbach, που αποτελεί πρότυπο των μετέπειτα καταρτιζομένων σε διεθνή κλίμακα, το 1941 η εφαρμογή των μητρών στη μελέτη προβλημάτων μιας οικονομίας από τον W. Leontief, άλλα θέματα, όπως: η επινόηση των αποσβέσεων των παγίων, η καθιέρωση, με πυρήνα τη λογιστική, του οικονομικού λογισμού, η εμφάνιση και προώθηση των εμπειρογνωμόνων λογιστών-ελεγκτών, η εμφάνιση και προώθηση του θεσμού των ανωνύμων εταιρειών για τους μεγάλους (κυρίως) οικονομικούς οργανισμούς κ.ά.» (Άγγελος Παπαδημητρόπουλος, «Η Λογιστική παράγων αναπτύξεως των οικονομικών οργανισμών», Λογιστής, τχ. 512, 11/1997).

4. Τα πρώτα «εμπορικά εγχειρίδια» στον ελλαδικό χώρο

Η εξέλιξη της λογιστικής συμβαδίζει με την ανάπτυξη του εμπορίου και το αυτό συνέβη και στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο. Σημειώνεται ότι η λογιστική / καταστιχογραφία την περίοδο εκείνη αποτελούσε ένα τμήμα αυτού που ονομάζαμε «Εμπορικές Σπουδές». «Καταστιχογραφία καλείτο η τέχνη της εγγραφής (καταχώρησης) των διαφόρων οικονομικών πράξεων του επιχειρηματία στα κατάστιχα (εμπορικά βιβλία) του και αποτελεί μεταφορά στα ελληνικά του γαλλικού όρου tenue des livres. Ο όρος αυτός άρχισε να αντικαθίσταται με τον όρο λογιστική στις αρχές του αιώνα μας (σ.σ.: εννοεί τον 20ό αιώνα)…» (Β. Φίλιος, σ. 102).

Στο εξαιρετικό έργο του Τριαντάφυλλου Σκλαβενίτη Τα εμπορικά εγχειρίδια της Βενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας και η Εμπορική εγκυκλοπαίδεια του Νικολάου Παπαδοπούλου (Αθήνα, ΕΜΝΕ, 1991), αναφέρονται τα εξής: “Η απογραφή των εμπορικών εγχειριδίων, των βιβλίων που τυπώθηκαν για να χρησιμοποιηθούν αποκλειστικά από τους έλληνες εμπόρους, δείχνει ότι όλα κυκλοφόρησαν από το τέλος του 18ου αιώνα και ύστερα. Βέβαια και νωρίτερα πραγματευτές και έμποροι υπήρχαν και αλληλογραφούσαν, λογάριαζαν, κρατούσαν τα κατάστιχά τους: έμποροι και γραμματικοί, που είχαν μαθητεύσει σε ειδικούς δασκάλους, όπως στον Χάνδακα της Κρήτης, στα μέσα του 16ου αιώνα, όπου βρίσκουμε δασκάλους του λογαριασμού και του λογιστικού βιβλίου να αναλαμβάνουν να διδάξουν ιδιωτικά σε μαθητές φράγκικα εμπορικά γράμματα, τον άμπακο (αριθμητική) του εμπορίου, τη διπλογραφική μέθοδο των εμπορικών κατάστιχων, τη συμπλήρωση των φορτωτικών και των άλλων εμπορικών βιβλίων… (σ.σ.: Ο συγγραφέας κατατάσσει τα εμπορικά εγχειρίδια), ανάλογα με το περιεχόμενο τους και με τις ανάγκες των εμπόρων που επρόκειτο να εξυπηρετήσουν. α. Αριθμητική, λογαριαστική, άμπακος, εμπορική αριθμητική… β. Πίνακες ισοτιμιών… γ. Επιστολογραφία… δ. Καταστιχογραφία… ε. Νομοθεσία… στ. Γεωγραφία και ιστορία…» Ειδικά για τα βιβλία της «Καταστιχογραφίας» αναφέρονται τα εξής: «Οι έλληνες έμποροι κρατούσαν τα κατάστιχα τους απλογραφικά ή διπλογραφικά. Καταστιχογραφία είχαν μάθει κοντά σε ειδικούς δασκάλους –και αργότερα σε σχολεία– ή ήταν αυτοδίδακτοι και είχαν κερδίσει την εμπειρία τους χρησιμοποιώντας τα ξενόγλωσσα εγχειρίδια ή μαθητεύοντας κοντά σε άλλους έλληνες και ξένους εμπόρους. Η εμπειρία αυτή κερδιζόταν κάτω από την πίεση της ανάγκης να τηρούνται τα εμπορικά βιβλία σύμφωνα με τους νόμους της πολιτείας στην οποία εμπορεύονταν, αφού έπρεπε να κρατούν κατάστιχα και αρχείο για να μπορούν να παρουσιάζονται στα αρμόδια δικαστήρια αν χρειαζόταν… Η ανάπτυξη του εμπορίου από τα μέσα του 18ου αιώνα, η εξέλιξη του πραγματευτή ή μεσαίου έμπορου σε μεγαλέμπορο, με “διεθνείς” συνεργασίες και ανταποκρίσεις, επέβαλαν την οργάνωση των λογιστηρίων των εμπόρων και την εγκατάλειψη του απλογραφικού συστήματος στην καταστιχογραφία. Η γενίκευση της χρήσης διπλογραφικού συστήματος (scrittura doppia) είχε έρθει και τα δύο εγχειρίδια που τυπώνονται, στην Τεργέστη το 1793 και στη Βιέννη το 1794, έρχονται να διδάξουν στους νεότερους ή μαθητευόμενους έμπορους αυτό το σύστημα. Η πολλαπλότητα των εγγραφών έδινε στον έμπορο τη δυνατότητα να ελέγχει το κέρδος ή τη ζημιά της επιχείρησής του, τις δοσοληψίες με τους ανταποκριτές του, την ποιότητα των συνεργατών του, την κίνηση των διαφόρων εμπορευμάτων… Η καταστιχογραφία που εκδόθηκε στην Τεργέστη το 1793 έχει τίτλο: Εμπορική οδηγία ήτοι ακριβής και σαφέστατη διδασκαλία να κρατή τινάς τα κατάστιχα εις παρτίδαις διπλαίς. Κοινώς την σκριτούρα ντόπια. Και να κάμνη με ευκολίαν κάθε μπιλάντζιο, κατά την μέθοδον των Ολλανδέζων. …Συγκροτημένη με περισσότερες φιλοδοξίες άλλα με τον ίδιο περίπου τρόπο διάταξης της ύλης είναι η Σκριττούρα δόππια ήτοι η τάξις των πραγματευτάδικων κατάστιχων. Συντεθείσα εις την απλήν ημών διάλεκτον παρά τον Θωμά Δημητρίου του Σιατιστέως, που τυπώθηκε στη Βιέννη το 1794… Το 1813 η γενική συνέλευση του “Συστήματος” των ελλήνων εμπόρων της Κωνσταντινούπολης αποφάσισε να εκδώσει το έργο Ερμής ο Κερδώος ήτοι Εμπορική εγκυκλοπαίδεια του λογίου εμπόρου Νικολάου Παπαδόπουλου (1769 -1820). …Η Εμπορική εγκυκλοπαίδεια του Ν. Παπαδόπουλου είναι ο υψηλότερος αναβαθμός για τη σύνταξη ολοκληρωμένου εμπορικού εγχειριδίου κατά τη διάρκεια της Βενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας. Η συγγραφή και η έκδοσή της εκφράζουν με τον καλύτερο τρόπο την ακμή της ελληνικής εμπορικής τάξης…».

5. Από την απελευθέρωση έως τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο

5.1 Η εκπαίδευση

“Ο Καποδίστριας είχε ορίσει ως υποχρεωτικό το μάθημα της διπλογραφίας στο Ορφανοτροφείο Αιγίνης. Το δε βιβλιοεγχειρίδιο διδασκαλίας περί της διπλογραφικής τεχνικής εκτυπώθηκε στο Εθνικό Τυπογραφείο (σ.σ.: Εγχειρίδιον διπλογραφίας ή σύντομος διδασκαλία του πώς να κρατούνται τα κατάστιχα της διπλογραφίας: ερανισθείσα από το γαλλικόν, προς χρήσιν των εις το εμπόριον ασχολουμένων νέων Ελλήνων, υπό Στεφάνου Αποστ. Παππά, Εν Αιγίνη: εκ της Εθνικής Τυπογραφίας, 1831). Το 1855, το μάθημα της διπλογραφίας εισήχθηκε για υποχρεωτική διδασκαλία στη Βασιλική Πολυτεχνική Σχολή (σ.σ.: το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Ο τότε καθηγητής είχε εκδώσει και το έργο Διπλογραφία, υπό Ιω. Χρυσάνθου, διευθύνοντος το ειδικόν Λογιστήριον του Υπουργείου των Εσωτερικών και διδάσκοντος την διπλογραφίαν εν τω Βασιλικώ Πολυτεχνείω). Το αυτό έτος ιδρύθηκε στην Αθήνα η πρώτη ιδιωτική σχολή διπλογραφίας, το φροντιστήριο Καλαϊτζάκη, ο οποίος κυκλοφόρησε και εγχειρίδιο διπλογραφίας (σ.σ.: Ευμέθοδος Καταστιχογραφία: Απλογραφική τε και διπλογραφική και γενική λογιστική προς χρήσιν παντός εμπορευομένου και συναλλαττομένου, υπό Κωνσταντίνου Καλαϊτζάκη)» (Β. Φίλιος, σ. 61). «Πρωτοπόρος εις την μόρφωσιν στελεχών των κλάδων τούτων υπήρξεν ο Όθων Ρουσόπουλος, όστις το 1894 ίδρυσεν εν Αθήναις την Εμπορικήν και Βιομηχανικήν Ακαδημίαν, ήτις ελειτούργησε λίαν αποδοτικώς μέχρι του 1919. Κατά την περίοδον ταύτην ιδρύθη επίσης εν Αθήναις και η ιδιωτική εμπορική σχολή Γεράκη. Το κράτος ηναγκάσθη εκ των πραγμάτων να ακολουθήση την ιδιωτικήν πρωτοβουλίαν και το 1903 εξεδόθη ο πρώτος νόμος, “Περί συστάσεως εμπορικών σχολών”, βάσει του οποίου εξεδόθη το Διάταγμα της 11/9/1903 και ιδρύθη εν Αθήναις η πρώτη Δημόσια Εμπορική Σχολή, την διεύθυνσιν της οποίας ανέλαβεν ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Κυπάρισσος Στεφάνου. Διά του αυτού διατάγματος ιδρύθη και η εν Πάτραις Δημόσια Εμπορική Σχολή. Μετά δύο έτη ιδρύθησαν διά του διατάγματος 18/8/1905 η εν Σύρω Δημόσια Εμπορική Σχολή και η εν Τσαγγαράδα τοιαύτη διά του κληροδοτήματος Αχιλλοπούλου. Δι’ ετέρου Διατάγματος της 9/7/1908 ιδρύθη, πρωτοβουλία του Εμπορικού Συλλόγου Κερκύρας η Δημόσια Εμπορική Σχολή Κερκύρας, συνεπικουρούμενη υπό του κράτους. Παραλλήλως προς τας άνω σχολάς ελειτούργουν εις το εξωτερικόν και η πρότερον τούτων ιδρυθείσα υπό ομογενών του εξωτερικού Εμπορικαί Σχολαί “Πορφυριάς” εν Ν. Καρλόβασι της Σάμου, η εν Θεσσαλονίκη Ελληνογαλλική Εμπορική Σχολή Α. Κωνσταντινίδη και το εν τη ιδία πόλη Πρακτικόν Λύκειον Στ. Νιούκα, αι οποίαι ανεγνωρίσθησαν ως ισότιμοι προς τας δημοσίας» (Οικονομική και Λογιστική Εγκυκλοπαίδεια, λ. «Σχολαί Οικονομικαί»). Το 1904 ιδρύθηκε η Εμπορική και Λογιστική Σχολή Παναγιωτόπουλου στον Πειραιά, σχολή ονομαστή στην εποχή της. Το 1920 ιδρύθηκε η Ανωτάτη Σχολή Εμπορικών Σπουδών, υπαγόμενη στο Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας (πρώτοι διδάξαντες το μάθημα της Λογιστικής με βάση επιστημονικές αρχές ήταν οι Κωνσταντίνος Παναγιωτόπουλος και Σόλων Συρμόπουλος). Στη συνέχεια (1926) μετονομάστηκε σε Ανωτάτη Σχολή Οικονομικών και Εμπορικών Επιστημών (ΑΣΟΕΕ), σήμερα Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΟΠΑ). Το Πανεπιστήμιο Πειραιώς ιδρύθηκε ως Σχολή Βιομηχανικών Σπουδών το 1938 από το Σύνδεσμο Βιομηχάνων και Βιοτεχνών, που σε συνεργασία με το Σύνδεσμο Ανωνύμων Εταιρειών της Ελλάδας. Το 1958 μετονομάσθηκε σε Ανωτάτη Βιομηχανική Σχολή Πειραιά.

5.2 Το νομοθετικό πλαίσιο της εποχής

α) Ο Εμπορικός Νόμος: «Το σύστημα των εμπόρων της Κωνσταντινουπόλεως, οίτινες διά της έμφρονος και συνετής διαγωγής των, κατώρθωσαν να επιτύχωσι την καθιέρωσιν σπουδαίων εμπορικών προνομίων, …να χαίρωσιν ιδίαν δικαιοδοσίαν και να δικάζωσι διαιτητικώς τας μεταξύ αυτών αναρυομένας διενέξεις, αισθανθέντες την ανάγκην του να διευθετώνται αι νομικαί σχέσεις των επί τη βάσει θετικής τινος νομοθεσίας, παρεδέχθησαν κατά προτίμησιν τον εμπορικόν Κώδηκα της Γαλλίας, δις ούτω μεταφρασθέντα προ του έτους 1821. Επήλθε τέλος η Ελληνική Εθνεγερσία, και εν μέσω της κλαγγής των όπλων δεν ελησμόνησαν οι Έλληνες την ανάγκην πολιτικών και εμπορικών θεσμών. Αμέσως εις την εν Επιδαύρω συνελθούσαν πρώτην Εθνικήν Συνέλευσιν εκηρύχθει ο εμπορικός κώδηξ της Γαλλίας, εμπορικός νόμος της αναγεννωμένης Ελλάδος» (Ερμηνεία του ελληνικού Εμπορικού Δικαίου, υπό Γ. Α. Ράλλη, τακτικού καθηγητού του Εμπορικού Δικαίου εν τω Πανεπιστημίω Όθωνος. Εν Αθήναις 1848). Το πρώτο λοιπόν νομοθέτημα που ελληνικού κράτους για το εμπόριο ήταν ο «Εμπορικός Νόμος» (19/04/1835), ο οποίος ενσωματώθηκε αμέσως στη νομοθεσία του νέου ελληνικού κράτους με τον τρόπο που αναφέρεται στην προηγούμενη παράγραφο. Στο νόμο αυτό, εκτός των άλλων, γίνεται αναφορά στην τήρηση των βιβλίων και στις μορφές των εμπορικών εταιρειών. Στη συνέχεια παραθέτουμε ορισμένα χαρακτηριστικά για την περίπτωσή μας άρθρα: Άρθρο 8: «Πας έμπορος, εκτός των άλλων βιβλίων τα οποία είναι μεν εν χρήσει εις το εμπόριον, αλλ’ όχι και απαραιτήτως αναγκαία, οφείλει να έχη εν βιβλίον ονομαζόμενον ημερολόγιον, παριστάνον αφ’ ημέρας εις ημέραν την περιουσίαν και τα χρέη του, τας εμπορικάς του εργασίας, τας συναλλαγματικάς του διαπραγματεύσεις, τας αποδοχάς ή οπισθογραφήσεις, και εν γένει παν ό,τι λαμβάνει ή πληρώνει εφ’ οιωδήποτε λόγω, και φανερώνον κατά μήνα το ποσόν της οικιακής του δαπάνης. Χρεωστεί να θέτη εις φάκελλον τας οποίας λαμβάνει επιστολάς και ν’ αντιγράφη εις βιβλίον όσας αποστέλλει». Άρθρο 11: «Τα βιβλία … πρέπει να αριθμώνται, μονογραφώνται, και θεωρώνται είτε παρά τινός των εμποροδικών είτε παρά του δημάρχου ή ενός των παρέδρων του, κατά τον συνήθη τύπον και δωρεάν. Οι έμποροι οφείλουν να διατηρούν τα βιβλία ταύτα επί δέκα έτη». Αρθρο 12: «Τα τακτικώς συντεταγμένα εμπορικά βιβλία δύναται να παραδεχθή ο δικαστής ως απόδειξιν εις τας μεταξύ εμπόρων περί εμπορικών υποθέσεων διαφοράς». Άρθρο 19: «Ο νόμος γνωρίζει τρία είδη εμπορικών εταιρειών: την ομόρρυθμον, την ετερόρρυθμον και την ανώνυμον».