Αποσπάσματα από το βιβλίο του Jacob Soll, εκδόσεις Διπλογραφία, 2017.
«Οχι μόνο παρέμειναν οι αριθμοί μέρος της πολιτικής αντιπαράθεσης, αλλά και η λογιστική έγινε σημαντικό μέρος της γλώσσας του επαναστατικού συντάγματος. Η αγγλική λέξη accountability (λογοδοσία) μπορεί να προέρχεται από μετάφραση του γαλλικού όρου comptabilité (λογιστική), που εξελίχθηκε σε accomptability και τέλος καθιερώθηκε accountability. Οποιαδήποτε και αν ήταν η πρώτη χρήση του όρου, αυτός ήταν ο τρόπος με τον οποίο οι Άγγλοι απέδωσαν τον όρο στις μεταφράσεις τους από το γαλλικό επαναστατικό σύνταγμα. Το γαλλικό επαναστατικό σύνταγμα του 1791 όριζε ότι όλες οι οικονομικές και πολιτικές ενέργειες έπρεπε να δημοσιεύονται με τη μορφή του δημόσιου λογιστικού».
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Οι κοινωνίες που διέπρεψαν δεν είναι μόνο αυτές που είχαν πλούσια κουλτούρα στη λογιστική και στο εμπόριο, αλλά και αυτές που δούλεψαν για να χτίσουν ένα υγιές ηθικό και πολιτιστικό πλαίσιο, καθώς οι άνθρωποι έχουν την τακτική συνήθεια να αγνοούν, να παραποιούν και να αποτυγχάνουν στη λογιστική…
Οι πρώτες επιτυχημένες καπιταλιστικές κοινωνίες ανέπτυξαν συστήματα λογιστικής και αντίστοιχης χρηματοοικονομικής και πολιτικής λογοδοσίας. Το 1340, η Δημοκρατία της Γένοβας είχε ένα μεγάλο λογιστικό βιβλίο στο κεντρικό γραφείο της κυβέρνησης, στο οποίο καταγράφονταν τα οικονομικά του κράτους μέσω διπλογραφικού λογιστικού συστήματος. Η λογιστική έφερε μαζί της έναν εκ θεμελίων διαφορετικό τρόπο σκέψης σχετικά με την πολιτική νομιμότητα. Τα ισοσκελισμένα βιβλία σήμαιναν όχι μόνο ορθή επιχειρηματική πρακτική αλλά και καλή διακυβέρνηση…
Τον 16ο αιώνα, με την παρακμή των ιταλικών δημοκρατιών και την άνθηση των σπουδαίων μοναρχιών, το ενδιαφέρον για τη λογιστική ξεθώριασε. Παρά το γεγονός ότι οι έμποροι εξοικειώθηκαν περισσότερο με την πρακτική του διπλογραφικού λογιστικού συστήματος, αυτό εξαφανίστηκε ως πολιτικό, διοικητικό εργαλείο, με εξαίρεση την Ελβετία και την Ολλανδία, οι οποίες ήταν προμαχώνες της δημοκρατίας σε έναν κόσμο όπου κυριαρχούσαν οι μοναρχίες…
Πράγματι, η τήρηση καλών κρατικών λογιστικών βιβλίων σήμαινε ότι ο βασιλιάς ανταποκρινόταν στη λογική των ισοσκελισμένων βιβλίων. Οι μονάρχες, όσο και να προσπαθούσαν να μεταρρυθμίσουν τις κυβερνήσεις τους, στο τέλος θεωρούσαν τον εαυτό τους υπόλογο μόνο στον Θεό και όχι στους λογιστές. Αυτή η εγγενής διαμάχη μεταξύ της μοναρχίας και της χρηματοοικονομικής ευθύνης συνέβαλε στην ευρωπαϊκή οικονομική κρίση που θα διαρκέσει αιώνες. Οι μονάρχες θεωρούσαν τις διαφανείς λογιστικές πρακτικές επικίνδυνες, και πράγματι θα μπορούσαν να είναι…
Ακόμα και με την εμφάνιση των κατ’ όνομα ανοιχτών, εκλεγμένων κυβερνήσεων τον 19ο αιώνα, η λογοδοσία παρέμενε συχνά ανέφικτη. Στη διάρκεια του 19ου αιώνα, καθώς η Αγγλία διοικούσε την αυτοκρατορία της και ήταν το κέντρο της παγκόσμιας οικονομίας, η διαφθορά και η απουσία λογοδοσίας αποτελούσαν μάστιγα για την οικονομική της διοίκηση. Καθώς η Αμερική του 19ου αιώνα σχεδίαζε προσεκτικά μηχανισμούς χρηματοοικονομικής ευθύνης, βάλτωνε και αυτή στις τεράστιες οικονομικές απάτες, στα σκάνδαλα και στις κρίσεις βαρόνων-λήσταρχων της Επίχρυσης Εποχής (ο όρος προέρχεται από το ομότιτλο έργο του M. Twain, το οποίο σατίριζε μια περίοδο, περ. 1920-1930, με σοβαρά κοινωνικά προβλήματα κρυμμένα πίσω από μια μάσκα με επίχρυση επίστρωση). Δεν υπήρξε ποτέ το τέλειο πρότυπο ενός κράτους με συνεχή υποχρέωση λογοδοσίας. Η χρηματοοικονομική ευθύνη, τόσο εταιρική όσο και κυβερνητική, παραμένει ωστόσο άπιαστη ακόμα και στις δημοκρατικές κοινωνίες…
1. ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΠΡΩΪΜΗ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗ, ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΣΤΗ ΛΟΓΟΔΟΣΙΑ
[…] Όμως, το κλειδί της εξουσίας του Αυγούστου βρίσκεται στον απολογισμό της βασιλείας του, στο Res gestae divi Augusti, δηλαδή στα «Επιτεύγματα του θεϊκού Αυγούστου» (περίπου 14 μ.Χ.) Σε αυτά, στα οποία περιλαμβάνει και πολλούς αριθμούς, περιγράφει κτίρια, στρατούς και κατορθώματα. Πράγματι, με τη βοήθεια των αριθμών υπολόγισε την επιτυχία του και καυχήθηκε ότι είχε πληρώσει τους ρωμαίους νικητές στρατιώτες με 170 εκατομμύρια σηστέρτιους από το δικό του θησαυροφυλάκιο. Τα οικονομικά στοιχεία, σύμβολα των σπουδαίων επιτευγμάτων του Αυγούστου, προέρχονται από καταχωρήσεις σε στοιχειώδη λογιστικά βιβλία…
Όμως, παρά το γεγονός ότι ο Αύγουστος χρησιμοποιούσε τη λογιστική ως εργαλείο διαχείρισης και νομιμοποίησης, οι ηγέτες χρειάστηκαν περίπου 1.700 χρόνια για τη νομιμοποίηση της πολιτικής εξουσίας και των ενεργειών τους, που πραγματοποιήθηκε μέσω της δημοσίευσης οικονομικών στοιχείων από λογιστικά βιβλία…
Ο βαβυλωνιακός νομικός Κώδικας του Χαμουραμπί (περίπου 1772 π.Χ.) είναι διάσημος όχι μόνο για τον κανονισμό «οφθαλμός αντί οφθαλμού και οδόντα αντί οδόντος» (η λογιστική στην πιο στοιχειώδη μορφή της) αλλά και για βασικούς λογιστικούς κανόνες και κανονισμούς που αφορούσαν τον έλεγχο του κράτους σχετικά με τις εμπορικές συναλλαγές. Ο νόμος 105 όριζε ότι όποιος δεν είχε βάλει σφραγίδα και δεν είχε υπογράψει κατά την παραλαβή των χρημάτων δεν μπορούσε να καταγράψει την συναλλαγή στο λογιστικό βιβλίο του. Το κράτος τηρούσε δεδομένα απογραφής για τα νομίσματα που είχε στην ιδιοκτησία του, τα οποία κατέγραφαν οι αντιγραφείς των χειρογράφων στο τότε Υπουργείο Οικονομικών και μάλιστα ήλεγχαν τις αποθήκες και τα σιτηρά για το ψωμί μέσω βασικών λογαριασμών απογραφής…
Το αθηναϊκό θησαυροφυλάκιο θεωρούνταν ιερό και βρισκόταν στη Δήλο υπό τα άγρυπνα μάτια των θησαυροφυλάκων του. Πολίτες ταπεινής καταγωγής και δούλοι εκπαιδεύονταν και εργάζονταν ως λογιστές. Οι Αθηναίοι, στο μεγαλύτερο μέρος τους, προτιμούσαν να εργάζονται οι δούλοι του κράτους ως ελεγκτές, γιατί θα μπορούσαν να τους βασανίζουν, ενώ δεν θα μπορούσαν να κάνουν το ίδιο στους ελεύθερους πολίτες. Επίσης, υπήρχαν υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι και ελεγκτές λογιστικών βιβλίων που επιτηρούσαν τους λογαριασμούς του δημοσίου…
Όμως, ακόμα και με αυτό το σύστημα λογιστικής και πολιτικής λογοδοσίας, η διαφθορά ήταν διαδεδομένη και οι Αθηναίοι δυσκολεύονταν με την ιδέα της λογοδοσίας…
Η λογιστική, αδιάβλητη ή μη, άνθησε ως βάση της ρωμαϊκής οικιακής οικονομίας. Ο Αριστοτέλης ονόμαζε την έννοια της διαχείρισης των δημοσίων οικονομικών, του σπιτιού ή της ιδιοκτησίας, οικονομία. Οικονομία δεν σήμαινε οικονομική διαχείριση με στόχο το κέρδος, όπως νοείται με τη σύγχρονη έννοια των οικονομικών, αλλά, αντίθετα, σωστή διακυβέρνηση και σωστή διαχείριση των νοικοκυριών. Οι Ρωμαίοι υιοθέτησαν την έννοια του Αριστοτέλη, και η λογιστική ξεκίνησε από τα σπίτια, όπου ο pater familias είχε επωμιστεί από την κυβέρνηση την τήρηση των οικιακών λογιστικών βιβλίων, τα οποία θα μπορούσαν να ελέγξουν οι φοροεισπράκτορες. Ο υπεύθυνος του σπιτιού διατηρούσε ένα πρόχειρο λογιστικό βιβλίο (ένα καθημερινό ημερολόγιο με όλες τις αποδείξεις), το οποίο καταχωρούσε κάθε μήνα στο λογιστικό βιβλίο εσόδων-εξόδων, καταγράφοντας συχνά το μελλοντικό εισόδημα, καθώς και τα ανεξόφλητα δάνεια και χρέη. Οι τραπεζίτες είχαν τα ίδια βασικά απογραφικά λογιστικά βιβλία. Αυτοί και μερικές φορές οι πολίτες έπρεπε να ισοσκελίζουν τα λογιστικά βιβλία τους, για να ελέγχει ο πραίτορας, ο αστικός ή επαρχιακός δικαστής…
Όπως στην Αθήνα, έτσι και στη Ρώμη, η κρατική λογιστική ήταν ανοργάνωτη και η απάτη συνηθισμένο φαινόμενο…
Το 1200, με την αναγέννηση του εμπορίου και της ροής συναλλάγματος, τα κράτη και οι ιδιοκτήτες άρχισαν να κρατούν καλύτερους λογαριασμούς, και τα χειρόγραφα αρχεία εξαπλώθηκαν, όπως για παράδειγμα τα καταστατικά και τα διατάγματα, τα πιστοποιητικά, τα γράμματα, τα εντάλματα, οι χρηματοοικονομικοί λογαριασμοί, οι οικονομικές έρευνες και τα συμβόλαια ενοικίασης, τα νομικά αρχεία, τα ετήσια λογιστικά βιβλία, οι ιστορικές καταγραφές, τα αρχειοφυλάκια (φεουδαρχικές και εκκλησιαστικές ενέργειες), τα λογιστικά βιβλία (νομικά ή διοικητικά, τα οποία συχνά διατηρούσαν τα δικαστήρια και τα κοινοβούλια), τα διδακτικά και τα λογοτεχνικά έργα. Όλα αυτά τα έγγραφα σχετίζονταν με την τήρηση λογιστικών βιβλίων. Οι νόμοι, η ιδιοκτησία και οι φόροι απαιτούσαν λογιστική και εγγραφές, δηλαδή τη βάση οποιουδήποτε κρατικού δικτύου πληροφοριών, για να καταγράφονται, να συλλέγονται και να αποθηκεύονται. Στη Αγγλία, ο ελεγκτής ή ο βασιλικός θησαυροφύλακας που ήταν υπεύθυνος για τα έσοδα άρχισε να κρατάει πολύ λεπτομερείς λογαριασμούς σε κυλινδρικές περγαμηνές, στις οποίες καταγράφονταν το εισόδημα, τα έξοδα και τα πρόστιμα. Αυτές χρησιμοποιούνταν πρωτίστως για τη συλλογή των βασιλικών εσόδων αντί για την εξαγωγή κέρδους από επένδυση ή εργασία…
Ο έλεγχος ήταν κεντρικό στοιχείο της δουλειάς των συμβολαιογράφων και των αστυνομικών, οι οποίοι ήλεγχαν τους λογαριασμούς των κυβερνητικών αξιωματούχων, κυρίως των φοροεισπρακτόρων και των ταμιών. Ο αγγλικός όρος του «ελέγχου» (audit) προέρχεται από την εποχή που οι ηγεμόνες και οι λόρδοι δεν έβλεπαν, αλλά «αφουγκράζονταν» τους λογαριασμούς. Στα λατινικά προέρχεται από τη λέξη «κοινό ακροατήριο», auditio, μια ακρόαση δηλαδή στην οποία ο ηγεμόνας ή ο λόρδος επιβεβαίωνε τους λογαριασμούς, καθώς αυτοί παρουσιάζονταν προφορικά. Τον 13ο αιώνα, οι επίσημοι ελεγκτές ονομάζονταν auditores comptorum scaccarii, δηλαδή ελεγκτές του δημοσίου. Τα κρατικά έξοδα της Αγγλίας και η συλλογή φόρων σταδιακά περιήλθαν υπό τον εξονυχιστικό έλεγχο του κοινοβουλίου. Δεν θα ήταν υπερβολή να υποστηρίξει κανείς ότι η σύσταση της μεικτής διακυβέρνησης είχε ενσωματώσει πρακτικές ελέγχου, αφού τα οικονομικά του κράτους έπρεπε να επιβεβαιωθούν από διαφορετικά τμήματα της κυβέρνησης. Όμως, τα έξοδα και τα προσωπικά έσοδα του βασιλιά, τα οποία θα μπορούσαν να είναι τεράστια, συχνά παρέμεναν κρυφά. Παρόλο που ο βασιλιάς παρουσίαζε έναν στοιχειώδη λογαριασμό των εξόδων του στο Κοινοβούλιο, αυτό συνέβαινε σπάνια, ενώ δεν υπήρχε ένα αποτελεσματικό σύστημα ελέγχου…
ΤΟ ΤΙΜΗΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ
[…] Η λογιστική έπαιξε σημαντικό ρόλο στις ζωές των ιδρυτών της πρώιμης αμερικανικής δημοκρατίας. Έμποροι όπως ο John Hancock στάλθηκαν στο Λονδίνο να μάθουν λογιστική ως μαθητευόμενοι. Ο Hancock έκανε λάθη στα λογιστικά βιβλία του, αλλά οι λογαριασμοί ήταν εκτενείς και απεικόνιζαν το υπόβαθρό του στο βρετανικό υπερπόντιο εμπόριο. Χρησιμοποίησε αυτές τις δεξιότητες για να πλουτίσει κερδοσκοπώντας κατά τη διάρκεια του πολέμου. Αλλά η λογιστική δεν ήταν απλά ένας τρόπος για να γίνει κανείς πλούσιος. Στην περίπτωση του Βενιαμίν Φραγκλίνου, διαμόρφωσε την οπτική του για τον κόσμο και ήταν σημαντικό εργαλείο για την οικοδόμηση του έθνους και του κράτους…
Η ΛΟΓΙΣΤΙΚΗ ΣΕ ΣΩΣΤΗ ΤΡΟΧΙΑ
[…] Το 1880, ο Charles E. Sprague δημιούργησε μια «άλγεβρα λογαριασμών» με βάση την ιδέα ότι η λογιστική είναι η «ιστορία των αξιών». Η εξίσωσή του, Ενεργητικό = Παθητικό + Καθαρή θέση (Ε = Π + Κ), έλαβε υπόψη τις αποσβέσεις και τους κινδύνους για την εκτίμηση της αξίας του κεφαλαίου. Με άλλα λόγια, το κεφάλαιο, τα ίδια κεφάλαια ή η καθαρή θέση, αυτό δηλαδή που έχει κανείς στην ιδιοκτησία του, είναι το ενεργητικό, μετά την αφαίρεση διάφορων υποχρεώσεων, όπως είναι το χρέος, οι απαραίτητες δαπάνες και η απόσβεση. […] Όμως, παρά τις εξελίξεις και τις μεταρρυθμίσεις, οι κυβερνητικοί ρυθμιστικοί φορείς δεν μπορούσαν ακόμα να αποκτήσουν ακριβείς οικονομικές αναφορές. Ακόμα μια φορά, η λογιστική εμφανιζόταν όπως το νήμα της Αριάδνης σε έναν λαβύρινθο οικονομικής και πολιτικής λογοδοσίας, για να εξαφανιστεί τη στιγμή που οι μεταρρυθμιστές προσπαθούσαν να το πιάσουν. Παρέμενε ακόμα η γενική άρνηση των μεγάλων εταιρειών να ανοίξουν τους λογαριασμούς τους. […] Ο J. P. Morgan, του οποίου η εταιρεία χαρτοφυλακίου είχε στην ιδιοκτησία της τον Τιτανικό, παραπονέθηκε ότι οι αντιμονοπωλιακές μεταρρυθμίσεις του προέδρου Theodore Roosevelt θα ανάγκαζαν τις εταιρείες να «κάνουν επιχειρηματικές δραστηριότητες με διαφάνεια»…
Μετά από 500 χρόνια πισωγυρισμάτων, με την άνοδο της λογιστικής ως επάγγελμα και της αυξανόμενης κυβερνητικής συμμετοχής στα λογιστικά πρότυπα και τις μεταρρυθμίσεις, έμοιαζε να έχει έρθει η εποχή του σύγχρονου και υπόλογου κράτους…
ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ
ΣΤΟ ΟΠΙΣΘΟΦΥΛΛΟ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ
Αν υπάρχει κάποιο δίδαγμα από την ιστορία, είναι ότι αυτές οι κοινωνίες που κατάφεραν να αξιοποιήσουν τη λογιστική ως μέρος της γενικής κουλτούρας τους σημείωσαν ανάπτυξη. Οι δημοκρατικές ιταλικές πόλεις-κράτη, όπως η Γένοβα και η Φλωρεντία, η Ολλανδία της χρυσής εποχής και η Βρετανία και η Αμερική του 18ου και 19ου αιώνα, ενσωμάτωσαν τη λογιστική στο εκπαιδευτικό τους πρόγραμμα, τη θρησκευτική και ηθική σκέψη, την τέχνη, τη φιλοσοφία και την πολιτική θεωρία.
Στις μέρες μας, τα οικονομικά περιορίστηκαν πολύ συχνά στους σύνθετους αριθμοβόρους υπολογισμούς και στις θεωρίες σχετικά με τα μοντέλα ανθρώπινης συμπεριφοράς ή στους οικονομικούς κύκλους. Και όμως, τα οικονομικά δεν προέκυψαν μόνο ως ένα μαθηματικό πεδίο έρευνας αλλά και ως μια ιστορική μελέτη του πολιτισμού. Ο γάλλος οικονομολόγος Jean-Baptiste Say αποκαλούσε τα οικονομικά «απλή έκθεση της καθημερινής ζωής του πλούτου» και ο Μαξ Βέμπερ επέμενε στη μελέτη «και της οικονομίας και της κοινωνίας». Πράγματι, αυτές οι κοινωνίες που απέφυγαν καταστροφικούς οικονομικούς απολογισμούς το κατάφεραν θέτοντας τα οικονομικά σε ένα σημαντικό πολιτιστικό πλαίσιο.
Όμως, παρά το γεγονός ότι ο Αύγουστος χρησιμοποιούσε τη λογιστική ως εργαλείο διαχείρισης και νομιμοποίησης, οι ηγέτες χρειάστηκαν περίπου 1.700 χρόνια για τη νομιμοποίηση της πολιτικής εξουσίας και των ενεργειών τους, που πραγματοποιήθηκε μέσω της δημοσίευσης οικονομικών στοιχείων από λογιστικά βιβλία.