Γιάννης Στουρνάρας

Γενικός διευθυντής του IOBE, καθηγητής Οικονομικών του Πανεπιστημίου Αθηνών

Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ

Ο καθηγητής Γ. Στουρνάρας σε ομιλία του στην εσπερίδα του ΣΟΕΛ παρουσίασε δέκα κρίσιμα ερωτήματα και απαντήσεις για την κρίση.

Ι. Πού βρισκόμαστε σήμερα;

Κορύφωση κρίσης. Μεταβολή ΑΕΠ: 2009: -2,3%, 2010: -4,5%, 2011: -3%, 2012: +1%. Σχετικά μικρή απώλεια, αν συγκριθεί με το μέσο ετήσιο ρυθμό μεταβολής του ΑΕΠ από το 1996 μέχρι το 2008 (+4,2%).

ΙΙ. Γιατί φτάσαμε εδω;

Η ελληνική συνιστώσα: Η ρίζα του κακού στην «οικονομία της μεταπολίτευσης»:

1) Μεγάλος και αναποτελεσματικός δημόσιος τομέας (έκρηξη δαπανών και χρέους από το 2007 και μετά).

2) Εσωστρεφής και, σε αρκετές περιπτώσεις, κρατικοδίαιτος ιδιωτικός τομέας με χαμηλή καινοτομική δραστηριότητα.

3) Μη βιώσιμο ασφαλιστικό σύστημα.

4) Λανθασμένο αναπτυξιακό πρότυπο με υψηλή κατανάλωση και χαμηλές εξαγωγές.

Η ευρωπαϊκή συνιστώσα:

1) Προβλήματα αρχιτεκτονικής στην Ευρωζώνη. «Νόμισμα χωρίς κράτος». Νομισματική Ένωση με υπερβολικά χαμηλού βαθμού δημοσιονομική ενοποίηση.

2) Έλλειψη μηχανισμού επίλυσης κρίσεων. Υπό την έννοια αυτή, η Ελλάδα αποδείχθηκε «μαμή της Ιστορίας»: Δημιουργήθηκε Μηχανισμός Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας και «έσωσε» την Ιρλανδία. Η Ελλάδα δεν είναι το μοναδικό πρόβλημα στην Ευρωζώνη. Υπάρχουν σοβαρά προβλήματα στο ευρωπαϊκό χρηματοπιστωτικό σύστημα: ενθαρρύνθηκαν κινήσεις κεφαλαίων κερ- δοσκοπικού χαρακτήρα, επενδύθηκαν στη γη (π.χ. Ισπανία, Ιρλανδία) ή σε τοξικά, σύνθετα ομόλογα και δημιούργησαν φούσκες. Πρόβλημα εποπτείας και παρακολούθησης τόσο των δημοσιονομικών στοιχείων των κρατών-μελών όσο και των ισολογισμών των τραπεζών. Θα πρέπει να υπάρχει υψηλότερος βαθμός ρύθμισης και εποπτείας των χρηματοοικονομικών αγορών από τα θεσμικά όργανα της Ευρωζώνης.

ΙΙΙ. Τι πρέπει να γίνει:

1. Συνιστώσα Ευρωζώνης: Δημοσιονομική πειθαρχία, οικονομικός συντονισμός. ρεαλισμός και ευελιξία.

1α. Δημοσιονομική πειθαρχία: Αυστηρό αλλά ευέλικτο Σύμφωνο Σταθερότητας και Ανάπτυξης. Πρέπει να λαμβάνει υπόψη τις ανάγκες για επενδύσεις του δημόσιου τομέα. Με τη μορφή αυτή θα μπορούσε να ενσωματωθεί στο εθνικό θεσμικό πλαίσιο των κρατών-μελών (π.χ. Σύνταγμα).

1β. Οικονομική συνεργασία: Ενισχυμένος και ευέλικτος Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας. Θα ήταν ιδανικό για τις χώρες υπό πίεση να αυξηθούν οι πόροι του και να αποκτήσει ευελιξία. Να μπορεί να αγοράζει τα ομόλογα των κρατών-μελών τόσο από την αγορά όσο και από τις ίδιες. Δυσκολία: Πρέπει να το εγκρίνουν τα κοινοβούλια των κρατών-μελών με αξιολόγηση 3Α. Θετική, αλλά όχι επαρκής, εξέλιξη οι αποφάσεις της Συνόδου Κορυφής της 25ης Μαρτίου. Δίνουν χρόνο, προκειμένου να εφαρμοστεί το πρόγραμμα προσαρμογής.

2. Συνιστώσα Ελλάδας:

2α. Ικανοποίηση στόχων Μνημονίου.

2β. Αναπτυξιακές πρωτοβουλίες με άξονες την απελευθέρωση των αγορών και των επαγγελμάτων, ιδιωτικοποιήσεις, αξιοποίηση της κινητής και ακίνητης περιουσίας του δημοσίου.

2γ.Καταλυτικός ο ρόλος του φορολογικού συστήματος. Πρέπει να συμβάλει στην καταπολέμηση της φοροδιαφυγής και τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας. Το φορολογικό σύστημα πρέπει να γίνει πιο απλό, πιο ανταγωνιστικό, πιο προοδευτικό, πιο διαφανές και τελικά πιο δίκαιο. Απαιτείται ολιστική προσέγγιση: Φορολογία και εισφορές κοινωνικής ασφάλισης, μείωση φορολογικών δαπανών (απαλλαγές, εκπτώσεις) στο ελάχιστο και, όπου πρέπει, αντικατάσταση με άμεσες επικεντρωμένες δαπάνες, φόροι υπέρ τρίτων (εμπόδιο στην επιχειρηματικότητα). Μείζονα προβλήματα προς επίλυση: επιρροή ομάδων πίεσης, οργάνωση και διοίκηση, έλλειψη τεχνικής αποτελεσματικότητας, διαφθορά, έλλειψη συνεργασίας με άλλα συστήματα (π.χ. καθυστερήσεις στην απονομή δικαιοσύνης).

IV. Τι δεν πρέπει να γίνει:

Στάση πληρωμών και έξοδος από το ευρώ. Εμπειρία Αργεντινής: Κοινωνικό χάος. Η Ελλάδα είναι σχετικά ανοικτή οικονομία. Αν κηρύξει στάση πληρωμών, θα υποστεί συντριπτική μείωση του ΑΕΠ και θα παραμείνει πολλά χρόνια εκτός αγορών. Θα δημιουργήσει αποτέλεσμα ντόμινο στην Ευρωζώνη.

V. Μπορεί να γίνει αναδιάρθρωση του δημόσιου χρέους σε εθελουσία βάση, μέσω των αγορών και του μηχανισμού Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας, χωρίς να θεωρηθεί στάση πληρωμών;

Θεωρητικά ναι, πρακτικά όχι. Για να έχει ουσιαστική επίπτωση στο ελληνικό, ιρλανδικό κ.λπ. δημόσιο χρέος θα πρέπει ο Μηχανισμός να προικιστεί με 1.500-2.000 δισ. ευρώ περίπου, από 440 δισ. ευρώ περίπου που έχει σήμερα, και 500 δισ. ευρώ που θα έχει μετά το 2013. Επομένως, ρεαλιστικά, η μείωση του δημόσιου χρέους πρέπει να γίνει με δικά μας μέσα (δηλαδή με συνεχή μείωση του ελλείμματος του δημόσιου τομέα, με αναπτυξιακές πρωτοβουλίες, με ιδιωτικοποιήσεις και αξιοποίηση της μεγάλης ακίνητης και κι- νητής περιουσίας του δημόσιου τομέα). Ο Μηχανισμός όμως, παρά τις δυσκολίες για την αύξηση του μεγέθους του, είναι εξαιρετικά χρήσιμος, και αυτό δεν πρέπει να το υποτιμούμε: Μας χαρίζει την πολυτέλεια του χρόνου, μέχρις ότου αρχίσει να αποδίδει η πολιτική μας.

VI. Από πού θα έλθει η ανάπτυξη;

α. Από ιδιωτικές επενδύσεις σε τομείς που έχουμε συγκριτικά πλεονεκτήματα (πρότυπες γεωργικές καλλιέργειες, τουρισμός, ιατρικός τουρισμός, ναυτιλία, μεταφορές, αεροδρόμια, μαρίνες, ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, μεταποίηση και ορυκτός πλούτος, διαχείριση υδάτινων πόρων, διαχείριση απορριμμάτων), με συμβάσεις παραχώρησης, ΣΔΙΤ κ.λπ.

β. Από δημόσιες επενδύσεις με χρονική μεταφορά προς τα εμπρός πόρων του ΕΣΠΑ.

γ. Από την πλευρά της προσφοράς: απελευθέρωση αγορών και επαγγελμάτων (τα υποδείγματα δείχνουν μεγάλο όφελος), ιδιωτικοποιήσεις και αξιοποίηση περιουσίας του δημοσίου: καταλύτης για την ανάπτυξη και τη μείωση του δημόσιου χρέους.

δ. Από τη μείωση του δημοσιονομικού ελλείμματος, η οποία θα επιτρέψει την ενίσχυση της ρευστότητας των τραπεζών για τη χρηματοδότηση της αναπτυξιακής διαδικασίας.

ε. Τράπεζες – Δυνατότητα προσφυγής στο Μηχανισμό Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας.

VII. Τι σημαίνουν οι παραπάνω αλλαγές για τις ιδιωτικές επιχειρήσεις και την αγορά εργασίας;

Νέο αναπτυξιακό πρότυπο και δημοσιονομική προσαρμογή συνεπάγονται μείωση της συνολικής (δημόσιας και ιδιωτικής) κατανάλωσης 10%-15% του ΑΕΠ και αύξηση των επενδύσεων και των εξαγωγών 10%-15% του ΑΕΠ. Επομένως αναμένεται μερική μετατόπιση επιχειρηματικής δραστηριότητας και ανθρώπινου δυναμικού (περίπου το 10% του συνολικού δυναμικού) από κλάδους που στηρίζονται στην εγχώρια ζήτηση (κυρίως μη εμπορεύσιμα διεθνώς αγαθά και υπηρεσίες) προς κλάδους που στηρίζονται σε εξαγωγές και υποκατάσταση εισαγωγών. Οι επιχειρήσεις πρέπει να επενδύσουν περισσότερο στην ποιότητα και την καινοτομία, λαμβάνοντας υπόψη τι ζητά σήμερα η διεθνής αγορά. Το κράτος πρέπει να εφαρμόσει ενεργές πολιτικές απασχόλησης, τις οποίες άλλωστε χρηματοδοτεί το ΕΣΠΑ (δες, επίσης, αντίστοιχες πολιτικές σε Γερμανία, Σουηδία). Έμφαση πρέπει να δοθεί στη διευκόλυνση της μεταφοράς του εργατικού δυναμικού από κλάδους που δύουν προς κλάδους που ανατέλ- λουν. Συνδυασμός ευελιξίας (νέες επιχειρησιακές συμβάσεις αντί των κλαδικών) και προστασίας (flexicurity). Αυξημένος ο ρόλος των κοινωνικών εταίρων. Γερμανικό υπόδειγμα Kuzerbeit.

VIII. Υπάρχει περιθώριο για κοινωνική πολιτική στο νέο υπόδειγμα;

Ναι, αλλά διαφορετική από το παρελθόν. Πρέπει να γίνει πιο αποτελεσματική και κοινωνικά δίκαιη, επικεντρώνοντας στις κοινωνικές ομάδες με τη μεγαλύτερη ανάγκη και όχι με τη μεγαλύτερη πολιτική επιρροή. Η έμφαση πρέπει να δοθεί στην Υγεία, την Παιδεία, στο «δίχτυ ασφαλείας» έναντι της ανεργίας. Μπορεί να υπάρξει ανακατανομή πόρων από το νέο ασφαλιστικό σύστημα, την καταπολέμηση της μεγάλης σπατάλης και, ενδεχομένως, από τους πόρους των «ευγενών ταμείων». Ζητούμενο: Ποια μορφή πρέπει να πάρει η ενίσχυση της κοινωνικής αλληλεγγύης στην τρέχουσα περίοδο της δημοσιονομικής στενότητας; Προφανώς θα πρέπει να επικεντρωθεί στις άμεσα και περισσότερο πληττόμενες κοινωνικές ομάδες.

IX. Τι πρέπει να κάνουν οι ελληνικές επιχειρήσεις;

Οι ελληνικές επιχειρήσεις έχουν μεγάλες δυνατότητες: συγκριτικά πλεονεκτήματα συνδυασμένα με σύγχρονες τεχνολογίες. Επένδυση στην καινοτομία και την εξωστρέφεια. Παραδείγματα: ποιοτικός τουρισμός χειμώνα-καλοκαίρι, πολυτελής κατοικία και κέντρα αποκατάστασης μαζί με εξειδικευμένες υπηρεσίες υγείας για τους εύπορους baby-boomers, κρουαζιέρα, ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, εξειδικευμένη γεωργική παραγωγή και προϊόντα προστατευόμενης ονομασίας προέλευσης, διαχείριση απορριμμάτων, εξαγωγές γεωργικών προϊόντων, εκμετάλλευση ορυκτού πλούτου με σεβασμό στο περιβάλλον, υδάτινοι πόροι.

Ο ρόλος των κοινωνικών φορέων στην προσαρμογή είναι καταλυτικός. Απαιτείται συναίνεση και συντεταγμένη πορεία. Πρέπει όμως να εγκαταλειφθούν συμπεριφορές του παρελθόντος και κυρίως η αδράνεια που επέβαλλε το κρατικοδίαιτο αναπτυξιακό υπόδειγμα. Όραμα – στρατηγικό σχέδιο – ικανότητα υλοποίησης – ρεαλισμός – ευελιξία.

X. Ποιες είναι οι πιθανότητες επιτυχίας σε σχέση με ιστορικά προηγούμενα;

Σημαντικές: Η ιστορία είναι με το μέρος μας: Περίοδος 1994-1999: Παρόμοια μείωση ελλείμματος με αυτήν που απαιτείται σήμερα. Η ανάπτυξη προήλθε από τις ιδιωτικές επιχειρηματικές επενδύσεις. Περίοδος 1909-2009: Η Ελλάδα υπερδιπλασίασε το μερίδιό της στο παγκόσμιο ΑΕΠ, παρά τους συνεχείς πολέμους, τους εμφύλιους σπαραγμούς και τις δικτατορίες. Μόνο τέσσερις άλλες χώρες-μέλη της Ευρωζώνης το έχουν επιτύχει αυτό, κάτω από αρκετά πιο ευνοϊκές, σε σύγκριση με την Ελλάδα, πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες.