Αθανάσιος Α. Μανδήλας
Καθηγητής, Διεθνές Πανεπιστήμιο Ελλάδος/ Πανεπιστημιούπολη Καβάλας,
Τμήμα Λογιστικής & Χρηματοοικονομικής
Από τότε που οι σύγχρονες εταιρικές εργασιακές σχέσεις άρχισαν να παίρνουν τη μορφή τους όπως είναι γνωστή σήμερα, στα μέσα του 18ου αιώνα, ο χώρος γραφείου θεωρούνταν ανέκαθεν ο τυπικός χώρος εργασίας, για το μεγαλύτερο μέρος του εργατικού δυναμικού που εμπλέκεται σε γραφειοκρατικά καθήκοντα. Δεδομένων των περιορισμένων δυνατοτήτων απομακρυσμένης επαφής μεταξύ των εργαζομένων εκείνη την εποχή, η φυσική εγγύτητα διαδραμάτισε θεμελιώδη ρόλο στην ολοκλήρωση των καθηκόντων και στην επίτευξη των στόχων.
Επιπλέον, η ανάγκη στενής εποπτείας από ανώτερους υπαλλήλους, προκειμένου να διατηρηθεί η ποιότητα της εργασίας, καθώς και να διατηρηθεί η ισχυρή ιεραρχική δομή που είχε το επιχειρηματικό περιβάλλον εκείνη την εποχή, με τα αφεντικά να διατηρούν πλήρη εποπτεία στους εργαζομένους και πολλές φορές ακόμη να ασκούν επιρροή στην προσωπική ζωή κάποιου.
Με την έλευση των σύγχρονων τεχνολογιών επικοινωνίας, στα τέλη της δεκαετίας του 1970, έγιναν δυνατές συναντήσεις μεγάλων αποστάσεων μεταξύ γραφείων μιας ίδιας εταιρείας –ή με πελάτες– που βρίσκονται σε διάφορες πόλεις, χώρες και ηπείρους και μια συνήθης πρακτική ως μέσο για τη μείωση των εξόδων ταξιδιού και υπέρ της αποτελεσματικότητας.
Επιπλέον, με τη βελτίωση της εργατικής νομοθεσίας σε όλο τον κόσμο και τη διάδοση του Διαδικτύου, έγιναν πραγματικότητα εναλλακτικές μορφές εργασίας, με πολλές εταιρείες να επιτρέπουν στους υπαλλήλους τους να εργάζονται με μερική απασχόληση, από την άνεση των σπιτιών τους.
Δεδομένου του δυναμικού περιβάλλοντος, όλο και περισσότεροι επαγγελματίες σήμερα αναζητούν μια καλύτερη ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής. Επομένως, προσελκύονται από τους εργοδότες που μπορούν να υιοθετήσουν ευέλικτες πολιτικές και να συνειδητοποιήσουν ότι αυτό το πλεονέκτημα γίνεται πλέον προτεραιότητα για την απασχόληση. Αυτή είναι μια ιδανική ρύθμιση για τους υπαλλήλους, καθώς έχουν την ευκαιρία να παραμείνουν στο εργατικό δυναμικό και να συνεχίσουν να απασχολούνται από μια καθιερωμένη εταιρεία, και επίσης να απολαμβάνουν όλα τα πλεονεκτήματα του να είναι στο σπίτι. Λόγω των οικονομικών συνθηκών, περιβαλλοντικών παραγόντων και διαθεσιμότητας εξυπνότερης τεχνολογίας, οι επιλογές «εργασία από το σπίτι» κερδίζουν γρήγορα σε δημοτικότητα.
Η τρέχουσα πανδημία Covid-19 παρουσίασε εταιρείες με τεράστιες λειτουργικές προκλήσεις, δεδομένου ότι πολλές χώρες επέβαλαν βαριά μέτρα lockdown, προκειμένου να περιορίσουν την εξάπλωση του ιού και να προσπαθήσουν να σταματήσουν την πανδημία. Η απαγόρευση της προσέλευσης στα γραφεία συγκαταλέγεται μεταξύ των μέτρων που έχουν επιβάλει οι υγειονομικές αρχές σε όλο τον κόσμο. Στην πράξη, αυτό σήμαινε ότι τα γραφεία θα έπρεπε να κλείσουν.
Λαμβάνοντας υπόψη αυτά τα ζητήματα, οι περισσότερες εταιρείες –ακόμη και οι πιο παραδοσιακές– έπρεπε να προσαρμοστούν προκειμένου να διασφαλιστεί ότι οι απώλειες δεν θα ήταν τόσο καταστροφικές όσο αν οι επιχειρήσεις έπρεπε να τεθούν σε πλήρη αναστολή έως ότου τελειώσει το lockdown. Η απλούστερη λύση έγινε η απομακρυσμένη εργασία.
Αυτή η εργασία σκοπεύει να προσδιορίσει τον αντίκτυπο του Covid-19 στην αυξανόμενη τάση της εργασίας από το σπίτι, που έχει εντοπιστεί τα τελευταία χρόνια, καθώς και να αναλύσει κατά πόσον αυτός ο αντίκτυπος θα προκαλέσει μόνιμη αλλαγή στις εργασιακές σχέσεις.
Βιβλιογραφική επισκόπηση
α. Η αύξηση της τάσης της εργασίας από το σπίτι
Σύμφωνα με την International Data Corporation (IDC), ο πληθυσμός των από απόσταση εργαζομένων στις Ηνωμένες Πολιτείες θα αυξηθεί σταθερά κατά τα επόμενα πέντε χρόνια, από 96,2 εκατομμύρια το 2015 σε 105,4 εκατομμύρια το 2020. Αναμένεται ότι έως το 2023, το εξ αποστάσεως εργατικό δυναμικό θα αντιπροσωπεύει σχεδόν το 72,3% του συνολικού εργατικού δυναμικού (International Data Center, 2015). Σε μια άλλη μελέτη, το IDC διαπίστωσε ότι το 2015 στις Ηνωμένες Πολιτείες υπήρχαν δύο εκατομμύρια βασισμένες στο σπίτι επιχειρήσεις και περισσότερα από τρία εκατομμύρια εταιρικά νοικοκυριά.
Οι εταιρείες που υποστηρίζουν την εργασία στο σπίτι δηλώνουν ότι το επίπεδο παραγωγικότητας των υπαλλήλων τους αυξάνεται μόλις τους δοθεί αυτή η επιλογή. Όσον αφορά τους υπαλλήλους, δεν χρειάζεται να ανησυχούν για την πρωινή κυκλοφοριακή συμφόρηση, μπορούν να περνούν περισσότερο χρόνο με τις οικογένειές τους, είναι μακριά από το αγχωτικό περιβάλλον του γραφείου και, πάνω απ’ όλα, είναι δημιουργικότεροι. Για τους οργανισμούς, αυτή η πολιτική τούς επέτρεψε κάπως να προσλάβουν τα κορυφαία ταλέντα χωρίς γεωγραφικά όρια. Έχει επιτρέψει ακόμη και στις εταιρείες να «κλέψουν» ταλέντα από τους ανταγωνιστές τους, να εξοικονομήσουν τα λειτουργικά έξοδα και, το σημαντικότερο, να παρέχουν την πολύ απαραίτητη «ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής» στους υπαλλήλους τους.
Ωστόσο, αντιμετωπίζονται πολλές προκλήσεις όσον αφορά τέτοιες συνθήκες εργασίας. Από την άλλη πλευρά, οι επικριτές αυτής της πολιτικής έχουν επίσης ορισμένα έγκυρα επιχειρήματα, καθώς ισχυρίζονται ότι οι εργαζόμενοι, οι οποίοι εργάζονται εξ αποστάσεως, «στην πραγματικότητα δεν εργάζονται» (Bloom, 2014). Κατά κύριο λόγο, αυτό το επιχείρημα προέρχεται από την παραδοσιακή νοοτροπία της διοίκησης που φοβάται την «απώλεια ελέγχου», δηλαδή ότι η παραγωγικότητα των εργαζομένων δεν μπορεί να μετρηθεί εάν δεν είναι άμεση. Ένα σημαντικό παράδειγμα από αυτή την άποψη ήταν η αλλαγή της εργασίας από την πολιτική στο Yahoo!, όταν η CEO Marrisa Mayer αποφάσισε να μετεγκαταστήσει υπαλλήλους που εργάζονται από το σπίτι σε διαφορετικές εγκαταστάσεις Yahoo!. Τα ακόλουθα σημεία τέθηκαν στο σημείωμά της, που στάλθηκε στους υπαλλήλους:
– Για έναν καλό χώρο εργασίας, η επικοινωνία και η συνεργασία είναι σημαντικές, που σημαίνει ότι οι εργαζόμενοι πρέπει να εργάζονται δίπλα-δίπλα.
– Οι καλύτερες αποφάσεις προέρχονται από τις συζητήσεις στο διάδρομο και τις καφετέριες του γραφείου και από τη συνάντηση νέων ανθρώπων.
– Η ταχύτητα και η ποιότητα της εργασίας «διακυβεύονται» όταν εργάζονται από το σπίτι.
– Το να είσαι στην εταιρεία δεν σχετίζεται μόνο με την καθημερινή σου δουλειά, αλλά με τις αλληλεπιδράσεις και τις εμπειρίες σου που μπορούν να γίνουν μόνο όταν οι άνθρωποι δουλέψουν από τα γραφεία.
β. Ο Covid-19 και η μείωση της χρήσης των γραφείων
Τα κρούσματα ασθενειών υπήρξαν πάντοτε μια σημαντική αιτία για τη διαταραχή της κοινωνικής τάξης και της οικονομικής λειτουργίας, προκαλώντας μεγάλες απώλειες ανθρώπινων ζωών και σοβαρή ύφεση –που σε πολλές περιπτώσεις διαρκούν χρόνια μετά την ολοκλήρωσή τους. Ένα τέτοιο φαινόμενο μπορεί να παρατηρηθεί καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας, όπως στις πανδημίες της μαύρης πανώλης, που αποδεκάτισε περίπου το 60% του πληθυσμού της Ευρώπης, της ισπανικής γρίπης, του SARS και πολλών άλλων.
Η τρέχουσα πανδημία του Covid-19 παρουσιάζει διαφορετικά χαρακτηριστικά από τις προηγούμενες, λόγω της γρήγορης εξάπλωσής της και της προσέγγισής της, καθιστώντας τη μια παγκόσμια ασθένεια μέσα σε λίγους μήνες, ρίχνοντας αρκετές χώρες και ηπείρους σε σοβαρά προγράμματα lockdown, που κόστισε χιλιάδες ζωές και έθεσε τις οικονομίες ολόκληρου του κόσμου σε στάση. Πρόσφατα δημοσιευμένες μελέτες εκτιμούν ότι το 2020 η παγκόσμια οικονομία θα συρρικνωθεί κατά 3,2%, κάτι που σύμφωνα με τον ΟΗΕ θα ωθήσει πάνω από 34 εκατομμύρια ανθρώπους σε ακραία φτώχεια.
Δεδομένης αυτής της ακραίας κατάστασης, οι εταιρείες έπρεπε να προσαρμοστούν και για να διατηρήσουν τις δραστηριότητές τους στράφηκαν στην από το σπίτι εργασία, όχι ως εναλλακτική λύση αλλά ως τον μόνο δυνατό τρόπο για να διατηρήσουν τη μηχανή σε λειτουργία κατά την περίοδο του lockdown. Ωστόσο, πρέπει να επισημανθεί ότι δεν μπορούν να γίνουν όλες οι εργασίες εξ αποστάσεως, καθώς ορισμένες από αυτές απαιτούν κοινωνική αλληλεπίδραση και χρήση ειδικού εξοπλισμού και εγκαταστάσεων.
Μια έρευνα που πραγματοποιήθηκε στις Κάτω Χώρες, ακριβώς κατά την έναρξη της επιδημίας, κατάφερε να δείξει ότι «οι βραχυπρόθεσμες προσδοκίες δείχνουν ότι οι εργαζόμενοι περίμεναν να επικρατήσουν τα τρέχοντα πρότυπα και ότι περίμεναν πολλά από τα κυβερνητικά προγράμματα στήριξης. Συγκεκριμένα, πολλοί εργαζόμενοι αναμένεται να διατηρήσουν τις δουλειές τους στις αρχές Ιουνίου λόγω της κυβερνητικής στήριξης και η αναμενόμενη ανταπόκριση στην ανεργία είναι πολύ χαμηλότερη από ό,τι στις ΗΠΑ ή στο Ηνωμένο Βασίλειο.
Αν και αρχικά το κόστος εφαρμογής των απαραίτητων αλλαγών για να επιτρέπεται η απομακρυσμένη εργασία ήταν υψηλό –ειδικά λόγω της ανάγκης αγοράς νέου εξοπλισμού για την κάλυψη των απαιτήσεων εταιρειών, όπως φορητοί υπολογιστές, smartphone, ακουστικά κ.λπ. – πολλές εταιρείες παρατήρησαν ότι σημειώθηκε αύξηση της παραγωγικότητας, καθώς και μείωση του κόστους συντήρησης των εργαζομένων, καθώς κατά τη διαμονή στο σπίτι οι εργαζόμενοι δεν λαμβάνουν κουπόνια μεσημεριανού γεύματος, ούτε η εταιρεία πρέπει να πληρώσει για τη μεταφορά τους. Επιπλέον, το κόστος συντήρησης γραφείου έχει επίσης μειωθεί, καθώς τα είδη γραφείου δεν χρησιμοποιούνται πλέον και υπήρξε μείωση των ενοικίων και των εξόδων ηλεκτρικής ενέργειας.
Υπό το φως αυτών των ευρημάτων, πολλές εταιρείες αποφάσισαν να παρατείνουν την περίοδο εργασίας τους στο σπίτι, ισχυριζόμενες ότι είναι ένα προληπτικό μέτρο για τη διασφάλιση της υγείας και της ασφάλειας των συνεργατών. Αρκετές μεγάλες αμερικανικές εταιρείες, όπως το Facebook και το Zillow, ανακοίνωσαν ότι οι εργαζόμενοι μπορούν να μείνουν στο σπίτι για να κάνουν τις δουλειές τους έως τουλάχιστον το 2021. Το Twitter έχει προχωρήσει ακόμη περισσότερο, λέγοντας στους υπαλλήλους του ότι ποτέ δεν πρέπει να επιστρέψουν στα γραφεία τους και ότι μπορούν να κάνουν τη δουλειά τους από απόσταση «για πάντα», σύμφωνα με μια ανάρτηση ιστολογίου της εταιρείας.
Η Capital One ανακοίνωσε ότι οι εργαζόμενοι μπορούν να εργαστούν από το σπίτι μέχρι την Ημέρα της Εργασίας, ενώ η Amazon έχει πει ότι πολλοί από τους υπαλλήλους της μπορούν να συνεχίσουν την εξ αποστάσεως εργασία τους έως τουλάχιστον τον Οκτώβριο, σύμφωνα με μια έκθεση των New York Times. Η Nationwide Insurance θα κλείσει μόνιμα πέντε γραφεία στις ΗΠΑ ως απάντηση στον ιό, αφήνοντας περίπου 4.000 υπαλλήλους που επηρεάζονται να εργάζονται μόνιμα από το σπίτι. Ακόμα πιο δραστική, η Sagicor, η μεγαλύτερη ασφαλιστική εταιρεία στην Καραϊβική, ανακοίνωσε τον Απρίλιο ότι οι υπάλληλοί της θα εργάζονται από το σπίτι μέχρι πιθανώς το τέλος του 2021.
Υπήρξε επίσης μια αναγνωρίσιμη τάση σε ορισμένες χώρες, όπως η Βραζιλία, το Ηνωμένο Βασίλειο, οι ΗΠΑ και τα κράτη της Ε.Ε., όπου ορισμένες εταιρείες –ειδικά τεχνολογικές– πήραν την απόφαση ακόμη και να επιστρέψουν μισθωμένους χώρους γραφείων και να διατηρήσουν μόνο μέρος των εγκαταστάσεων για εκπαίδευση και ειδικές συναντήσεις. Μια τέτοια κίνηση προκαλεί ανησυχία στους μεσίτες γραφείων, όπως το έθεσε η επικεφαλής της επιχείρησης Cushman & Wakefield, Despina Katsikakis: «Το ίδιο το εργατικό δυναμικό είναι πιο δραστικά διαφορετικό από ποτέ –υπάρχουν πέντε γενιές στη δουλειά σήμερα και τουλάχιστον 10-15% του πληθυσμού είναι νευροδιαφορετικοί». Αλλά μόνο το 50% πιστεύει ότι το γραφείο τους τους υποστηρίζει πραγματικά και ένα εκπληκτικό 78% θα ήθελε να είναι πιο ευέλικτο στις επιλογές εργασίας του, αναγνωρίζοντας την επιθυμία να αυξήσει την παραγωγικότητα και να επιτύχει μεγαλύτερη ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής. Τι σημαίνει λοιπόν η δημιουργία ενός συνολικού οικοσυστήματος στον χώρο εργασίας που να ανταποκρίνεται στις ανάγκες αυτών των διαφορετικών υπαλλήλων; Η Katsikakis εξήγησε ότι είναι θέμα διαχείρισης χώρου, χρόνου και εμπειρίας για τη δημιουργία διαρκούς αξίας: «Τη στιγμή που σκέφτεστε για τον χώρο εργασίας ως ένα ευρύτερο οικοσύστημα, αρχίζετε πραγματικά να προσφέρετε αξία στα άτομα –βελτιστοποιώντας τον χρόνο τους, βελτιώνοντας την ποιότητα της εμπειρίας τους και υποστηρίζοντας τον τρόπο ζωής και την ευημερία τους. Αλλά, ταυτόχρονα, αυξάνει την εταιρική αξία, ελευθερώνει το κεφάλαιο, υποστηρίζει την ευελιξία των επιχειρήσεων και επιτρέπει μεγαλύτερη πρόσβαση στα ταλέντα και αυξάνει την επενδυτική αξία».
Πρέπει επίσης να επισημανθεί ότι υπάρχει μεγάλη ανησυχία από τα συνδικάτα ότι οι εταιρείες εφαρμόζουν εξ αποστάσεως εργασία ως τρόπο μείωσης του κόστους, μη καταβάλλοντας ενοίκια για χώρους γραφείων και αφήνοντας τους υπαλλήλους να πληρώνουν για τη δική τους σύνδεση στο Διαδίκτυο και τα γεύματά τους κατά τις ώρες εργασίας, μη προσφέροντας οποιοδήποτε είδος πρόσθετης αποζημίωσης γι’ αυτό.
Συμπεράσματα
Πρέπει να υποστηριχθεί ότι είναι ακόμη πολύ νωρίς για να ισχυριστούμε ότι τα γραφεία είναι νεκρά. Πολλές εταιρείες, αφού τελειώσει η πανδημία, πιθανότατα θα επιστρέψουν στις συνηθισμένες ώρες εργασίας 9-6, καθώς πολλά ανώτατα στελέχη εξακολουθούν να είναι απρόθυμα να παρέχουν τόσο υψηλό επίπεδο αυτονομίας στους εργαζομένους.
Ωστόσο, πρέπει να επισημανθεί ότι η εξ αποστάσεως εργασία είναι μια αυξανόμενη τάση που είναι εδώ για να μείνει, με τον αυξανόμενο αριθμό επαγγελματιών να κάνουν τουλάχιστον μέρος του φόρτου εργασίας τους μακριά από τα παραδοσιακά γραφεία, για να αναζητήσουν μια καλύτερη ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής. Με βάση τα παραπάνω σημεία, ένας σημαντικός παράγοντας για τις εταιρείες που σκέφτονται να εφαρμόσουν την εργασία στο σπίτι είναι η εθνική κουλτούρα. Αυτό σημαίνει ότι είναι απίθανο να είναι δυνατή μια καθολική εφαρμογή της εργασίας από το σπίτι, για όλους τους οργανισμούς που βρίσκονται σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου. Οι οργανισμοί πρέπει να αναθεωρήσουν και να επανεξετάσουν τις ευέλικτες πολιτικές τους για τη ρύθμιση της εργασίας βάσει των γεωγραφικών τους τοποθεσιών.
Επιπλέον, με τον Covid-19 να αλλάζει ό,τι είναι γνωστό σχετικά με τις σύγχρονες εργασιακές πρακτικές, οι εκπαιδευτικοί της παραδοσιακής εκπαίδευσης θα καταστούν παρωχημένοι. Ο νέος ηγέτης θα είναι υπεύθυνος για την καλλιέργεια κορυφαίας ηθικής, δημιουργικότητας και κατεύθυνσης, ανεξάρτητα από φυσικά, κοινωνικά και χρονικά εμπόδια. Η συνεργασία με απομακρυσμένες ομάδες θα είναι μια από τις πιο επιθυμητές δεξιότητες ενός σύγχρονου ηγέτη, και εκείνοι που αγαπούν τους τίτλους, τα αθλητικά μπουφάν και τα γωνιακά γραφεία θα εξασθενίσουν, ανοίγοντας τον δρόμο για έναν καλύτερο τρόπο εργασίας.
Αυτή η κρίση δίνει στην ανθρωπότητα μια ευκαιρία: Εφαρμογή της τεχνολογίας για ένα μεγαλύτερο καλό, συνεργασία με ομάδες, εταιρείες και κυβερνήσεις με λιγότερη πόλωση, ώστε να απαλλαγούμε από ό,τι είναι ξεπερασμένο. Η εργασία πρέπει να είναι διασκεδαστική και ευχάριστη, όχι μια άθλια και αποθαρρυντική εμπειρία, επιτρέποντας στους εργαζόμενους να απολαμβάνουν έναν ισορροπημένο τρόπο ζωής και να επιτυγχάνουν τη μέγιστη παραγωγικότητα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Von Gaudecker, H.S; Holler, R.; Janys, L; Siflinger, B; Zimpelmann, C. (2020). Labour Supply in the Early Stages of the COVID-19 Pandemic: Empirical Evidence on Hours, Home Office, and Expectations. Bonn: IZA – Institute of Labor Economics.
Irlacher, M.; Koch, M. (2020). Working from Home, Wages, and Regional Inequality in the Light of Covid-19. Munich: Munich Society for the Promotion of Economic Research – CESifo GmbH.
Ying, J. Z.; Roberts, B.; Liang, J.; Bloom, N. (2013). Does Working From Home Work? Evidence from a Chinese Experiment. Cambridge: National Bureau of Economic Research.
Zhang Y., Su X., Chen W., Fei CN., Guo LR., Wu XL., Zhou N., Guo YT., Dong XC., Zhao Y., Wang HW., Pan Y., Zuo LJ. (2020). Epidemiological investigation on a cluster epidemic of Covid-19 in a collective workplace in Tianjin. Tianjin: Institute for Communicable Disease Prevention and Control, Tianjin Centers for Disease Control and Prevention.
Pathak, A.A., Bathini, D. R., Kandathil, G. M. (2015). The ban on working from home makes sense for Yahoo: It needs the innovation and speed of delivery that come from office-based employees. New Delhi: Human Resource Management International Digest. Ensher, E. A., Grant-Vallone E. J. (2010). An examination of work and personal life conflict, organizational support, and employee health among international expatriates. Los Angeles: Department of Business, College of Business, Loyola Marymount University.
Moore, J. (2004). Homeworking and work-life balance: does it add to quality of life?. Middlesbrough: Psychology Section, School of Social Sciences and Law, University of Teesside.