• Σήμερα είναι: Πέμπτη, 28 Μαρτίου, 2024

Η πρώτη (;) “Έκθεση Διαχειριστικού Ελέγχου Επιχείρησης” στο Νεοελληνικό Κράτος το 1828.

 

ΙΣΤΟΡΙΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ

 

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Ι. ΝΙΦΟΡΟΠΟΥΛΟΣ

ΟΡΚΩΤΟΣ ΕΛΕΓΚΤΗΣ – ΛΟΓΙΣΤΗΣ, ΩΡΙΩΝ Α.Ε.

 

Η αναγκαιότητα ελέγχου των «διαχειρίσεων» κάθε μορφής υπήρχε από την εποχή των πρώτων οργανώσεων της κοινωνίας μας, καθώς αποτελεί απαραίτητο παράγοντα προστασίας της οργανωμένης κοινωνίας. Εμπορικούς νόμους και λογιστικές εκθέσεις βρίσκουμε στους Νινευίτες της Βαβυλώνας περί το έτος 3000 π.Χ. Ο πραγματογνώμων (expert), ο τότε «γραμματεύς», σημείωνε επί πλακών τις σημαντικές συναλλαγές, τις οποίες νομιμοποιούσε διά της υπογραφής του. Στην Αίγυπτο φαίνεται ότι δημιουργός του λογιστικού ελέγχου υπήρξε το κράτος, με σκοπό τον έλεγχο των συγκομιδών δημητριακών.

Προ του 300 π.Χ. η Αθήνα ίδρυσε ως θεσμό επιβλέψεως των οικονομικών του κράτους το συνέδριο των «λογιστών». Οι λογιστές αυτοί έλεγχαν τους λογαριασμούς των δημοσίων ταμιών. Όμως εκτός από αυτούς υπήρχε και ένα σώμα αναθεωρητών (ελεγκτών), οι οποίοι καλούντο «εύθυνοι». Η πρώτη εμφάνιση του όρου ελεγκτής (auditor) ανάγεται στο 1285. Κατά διαταγή του Εδουάρδου Α’, άπαντες οι υπηρέτες, διοικητές, θαλαμηπόλοι και λοιποί εισπράκτορες ή ταμίες, όφειλαν να τηρούν κανονικούς λογαριασμούς. Οι οικονομικές κρίσεις των ετών 1825 και 1836 και η ανάπτυξη της βιομηχανίας συνέβαλαν στην ανάπτυξη του ελεγκτικού επαγγέλματος. Μια σπουδαία χρονολογία στην ιστορία του ελέγχου είναι επίσης ο αγγλικός νόμος περί συγχωνεύσεως των σιδηροδρομικών εταιρειών το 1845, ο οποίος προδιέγραφε την ετήσια επαλήθευση του ισολογισμού από επαγγελματίες ελεγκτές.

Η « Έκθεση των οικονομικών ελεγκτών», που συντάχτηκε στις 5 Σεπτεμβρίου 1828 και σχολιάζεται παρακάτω, έχει αρκετές ομοιότητες με τις αντίστοιχες σύγχρονες «Εκθέσεις ελέγχου», τηρουμένων βεβαίως των αναλογιών που υπάρχουν στις δύο αυτές διαφορετικές εποχές και των μεγάλων εξελίξεων που υπήρξαν στην Ελεγκτική. Σημειώνεται ότι το Σώμα Ορκωτών Λογιστών (ΣΟΛ) ιδρύθηκε με τον Ν. 3329/1955 «περί συστάσεως Σώματος Ορκωτών Λογιστών», αλλά όμως, όπως αναλύουμε στο επόμενο κεφάλαιο, από τα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 είχαν συγκροτηθεί διάφορα όργανα ελέγχου των δημοσίων οικονομικών.

 

Ιστορικό πλαίσιο

Τα κυριότερα ελεγκτικά όργανα της περιόδου 1826-1829 ήταν: α) Η Λογιστική Επιτροπή: Το 1826 η Γ’ Εθνική Συνέλευση ανέθεσε σε ειδική επιτροπή το έργο της διοίκησης «των πολιτικών και πολεμικών». Η επιτροπή αυτή συγκρότησε την Λογιστική Επιτροπή, την πρώτη μορφή ελεγκτικού οργάνου διαχείρισης της δημόσιας περιουσίας. β) Η Επιτροπή επί της Οικονομίας και Χρηματιστικής Τραπέζης: Τον Ιανουάριο του 1828 ο Ι. Καποδίστριας ανέλαβε την διακυβέρνηση της Ελλάδος και συστάθηκε ως συμβουλευτικό σώμα το «Πανελλήνιον», στο πλαίσιο του οποίου είχε συσταθεί μία ειδική επιτροπή, «Επιτροπή επί της Οικονομίας και Χρηματιστικής Τραπέζης» και ένα τμήμα, το λεγόμενο «Γενικόν Φροντιστήριον», το οποίο είχε ως αποκλειστικό σκοπό τον έλεγχο της οικονομίας και τους λογαριασμούς των υπηρεσιών που είχαν σχέση με τα θέματα του πολέμου. γ) Το Λογιστικόν και Ελεγκτικόν Συμβούλιον: Με απόφαση της Δ’ Εθνικής Συνέλευσης συστήθηκε υπηρεσία ελέγχου των δημοσίων χρημάτων, το «Λογιστικόν και Ελεγκτικόν Συμβούλιον». Με την επιστολή που έστειλε ο Ιωάννης Καποδίστριας προς τα μέλη του Συμβουλίου τόνιζε τα εξής: «Δεν αγνοείτε δε, ότι ο έλεγχος συνίσταται, όχι μόνον εκ της εξετάσεως των λογαριασμών των αυτοίς προσκειμένων εγγράφων, αλλά και βασανισμόν των πεπραγμένων…»

Η « Έκθεση ελέγχου» ή « Έκθεση των οικονομικών ελεγκτών» αναφέρεται στα διαχειριστικά θέματα που προέκυψαν κατά τη διάρκεια της επιχείρησης για την απελευθέρωση της Χίου, το καλοκαίρι του 1827, από τον φιλέλληνα Κάρολο Φαβιέρο (Charles Favier, 1782-1855). Τα πρόσωπα (επιτροπή ελέγχου) που υπογράφουν στην «Έκθεση» είναι τα εξής: α) Ο Ιωάννης Γεννατάς (1777-1847), διετέλεσε υπουργός επί του Δικαίου (Δικαιοσύνης) κατά την περίοδο 1829- 1831 και μέλος του «Πανελληνίου» συμβουλευτικού οργάνου. Είχε σπουδάσει στο εξωτερικό, ήταν δικηγόρος στην Κέρκυρα και θεωρείται από τους θεμελιωτές του ελληνικού δικαίου. β) Ο Χριστόδουλος Κλονάρης, ήταν δικηγόρος και μέλος του «Πανελληνίου» συμβουλευτικού οργάνου. γ) Ο Εδουάρδος Μάσων (1800-1873), γεννήθηκε στη Σκωτία και σπούδασε θεολογία, φιλοσοφία και νομικά. Το 1824 ήλθε στην Ελλάδα και γρήγορα κατάφερε να μιλάει και να γράφει στην εντέλεια τα νέα ελληνικά. Το 1825 παρέδιδε στο Ναύπλιο μαθήματα φιλοσοφίας και πολιτικής οικονομίας. Ο Μάσων ήταν ο εισαγγελέας/ επίτροπος στη δίκη των Κολοκοτρώνη και Πλαπούτα το 1834 (στην ίδια δίκη ο Χ. Κλονάρης ήταν συνήγορος του Πλαπούτα) και στη δίκη των δικαστών της προηγούμενης δίκης, Πολυζωίδη και Τερτσέτη.

 

Η έκθεση των ελεγκτών

Έκπληξη προκαλείται στον αναγνώστη της « Έκθεσης» από το γεγονός της αναφοράς για καταγραφή (τήρηση) τόσων λογιστικοδιαχειριστικών δεδομένων (βιβλίων, μερίδων και λογαριασμών) σε μια στρατιωτική επιχείρηση του 1827 και, παρά τις σοβαρές επισημάνσεις των ελεγκτών, σχετικά με την ακρίβεια των δεδομένων αυτών, συνεχίζει να ξαφνιάζει, καθώς το γεγονός της απαίτησης για ορθή καταγραφή (λογιστικοποίηση, θα τολμούσαμε να πούμε) των διαχειριστικών πράξεων στη στρατιωτική αυτή επιχείρηση είναι κάτι που μάλλον δεν θα μπορούσαμε να φανταστούμε, για την εποχή εκείνη.

 

Έκθεση των οικονομικών ελεγκτών της εκστρατείας του φαβιέρου στη Χίο

Εξοχώτατε! Η Επιτροπή εις την των 15 Ιουνίου αναφοράν της ενόμιζεν, ότι εκπλήρωσε την προταθείσαν εις αυτήν εξέτασιν, αν δηλαδή ο συνταγματάρχης Φαβιέρος είχεν, ή όχι, μέσα να βαστάξη ή να αναλάβη τας θέσεις του, και το να ερευνήση τους λογαριασμούς της Δημογεροντίας [σ.σ.: η Δημογεροντία αποτελούνταν από εκλεγμένα άτομα και ασκούσε την εξουσία την περίοδο εκείνη στην Χίο] τους μόνον αυτόν τον σκοπόν αφορώντας. Η Α.Ε. ο Κυβερνήτης [σ.σ.: ο Καποδίστριας] ζητεί πληροφορίας λεπτομερείς περί του διοικητικού μέρους και περί πλέον περί της χρήσεως των χρημάτων και πολεμοφοδίων, όσα η Δημογεροντία παρά της Κυβερνήσεως έλαβεν [σ.σ.: ο εντολέας και το αντικείμενο του ελέγχου]. Ιδού αι πληροφορίαι [σ.σ.: γίνεται εξέταση/ έλεγχος κατά αντικείμενο διαχείρισης/λογαριασμό].

 

Άρθρον Αον. Πολεμοφόδια

Η Επιτροπή δεν ημπόρει να εξετάση την ποσότητα των πολεμοφοδίων, όσα το στράτευμα έλαβεν έως την ημέραν της εισβολής των Τούρκων, δηλαδή εις ταύτην την εκστρατείαν, ούτε εκ μέρους των στρατευθέντων, ούτε εξ εκείνου του αρχηγού υπήρχεν ημερολόγιον, διά να λάβη πληροφορίας, πόση πυρίτις εξωδεύθη τον Φευρουάριον [σ.σ.: δηλαδή έλλειψη τήρησης του κατάλληλου βιβλίου]. Αλλ’ η Επιτροπή έστησε την προσοχήν της, αν εις την ημέραν της των Τούρκων εισβολής ήτον εις την Χίον πυρίτις, διά να βαστάξη το στράτευμα τας θέσεις του. Από της Δημογεροντίας το βιβλίον ονομαζόμενον Κατάστιχον Φροντιστηρίου [σ.σ.: δηλαδή τα λογιστικά βιβλία της εποχής, στα οποία στηρίχθηκε ο έλεγχος] (μ’ όλον ότι το ρηθέν βιβλίον, 1ον δεν φέρει αποδείξεις, ουδέ βάσιν, [σ.σ.: δηλαδή έλλειψη αποδεικτικών στοιχείων των λογιστικών εγγραφών] 2ον είναι όλον γεγραμμένον με τον ίδιον κάλαμον και το ίδιον μελάνι) φαίνεται, ότι περί τα τέλη του Φευρουαρίου ευρίσκοντο εις το Φροντιστήριον χίλια τριακόσια τριάντα πέντε δεκάρια φουσεκίων, πράγμα διόλου αναπόδεικτον, και μάλιστα ασύμφωνον με τους ορκισθέντας οπλαρχηγούς, οίτινες μαρτυρούν, ότι δεν εύρον τίποτε εις τας αποθήκας [σ.σ.: δηλαδή ασυμφωνία πραγματικού και λογιστικού υπολοίπου]. Περί δε της πυρίτιδος λέγουν, ότι ευρίσκοντο εις το Φροντιστήριον ένδεκα βαρέλλια, αλλά και περί τούτου ημπορεί τις να επαναλάβη τας ιδίας παρατηρήσεις. Παρατηρείται μία αντίφασις. Το κατάστιχον γράφει, ότι κατά την 2 Μαΐου η Δημογεροντία έλαβε παρά του Μιαούλη πέντε βαρέλλια πυρίτιδος. Παρομοίως φαίνεται ότι έλαβε και από Σύραν άλλα είκοσι, τα οποία ομού αποτελούν είκοσι πέντε βαρέλλια πυρίτιδος. Αλλ’ αν επέστρεψαν εις Σύραν είκοσι τρία βαρέλλια, πώς κατά την 2 Μαρτίου έλαβον εις Φροντιστήριον δύο βαρέλλια, όταν ουδ’ υπήρχεν εις την πρώτην Μαρτίου το Φροντιστήριον; Άρα εις τα τέλη Φευρουαρίου δεν ήτον ένδεκα βαρέλλια, αλλά μόνον εννέα, και ταύτα, αν χρεωστούμεν να πιστεύσωμεν τα κατάστιχα της Δημογεροντίας [σ.σ.: δηλαδή προβληματισμοί σχετικά με την ακρίβεια των βιβλίων]…

 

Άρθρον Βον. Τροφαί

Φαίνεται εις το κατάστιχον, ότι κατά τας 26 Φευρουαρίου ευρίσκετο αρκετή ποσότης τροφών, πλην ήτον, ως λέγουσι, διαμοιρασμένη εις τους φούρνους, μύλους και εις τας αποθήκας. Όλα ταύτα λέγονται. Η Δημογεροντία όμως δύναται ν’ αποδείξη την αγοράν, της αποστολής τα έγγραφα, και εκείνα της αποδοχής εις Χίον. Αλλά και αν είχεν η Δημογεροντία αποδείξεις, ότι έλαβεν από Σύραν ή από άλλας νήσους τους σίτους, γνωρίζομεν καλώς, ποίαν ισχύν δύνανται να έχουν χαρτιά γραμμένα από εμπόρους χωρίς τακτικήν γραφήν ή από ανοργανίστους αρχάς, θυγατέρας της παρελθούσης αναρχίας της Ελλάδος [σ.σ.: δηλαδή έλλειψη των απαιτούμενων στοιχείων μεταφοράς και γενικότερα των αποδεικτικών στοιχείων των αγορών]. Άξιον θαυμασμού είναι ότι κατά την 29 Φευρουαρίου η Δημογεροντία επέστρεψεν εις Σύραν οκάδας 39.822 σίτου. Πώς και διά τι κατά την 29 να κάμη ταύτην την αποστολήν; Είχεν άραγε συλλάβη το σχέδιον να παραιτήση την εκστρατείαν; Εις ταύτην την περίστασιν, αν κατά την 29 Φευρουαρίου στέλλει εν μέγα μέρος σίτου, πώς δεν έστειλε το υπόλοιπον έως την α’ Μαρτίου; Πώς δεν ασφάλιζε και τας ποσότητας, όσαι ευρίσκοντο εις τους φούρνους, μύλους και αποθήκας;

 

Άρθρον Γον. Παξιμάδι

Εις την 26 Φευρουαρίου δεν ευρίσκετο ούτε καν μία οκά παξιμάδι, και με θαυμασμόν παρατηρείται εις τα βιβλία σημειωμένον, ότι κατά τας 4 Μαρτίου τους εστάλησαν τρεις βάρκες με 2172 καντάρια, δηλαδή οκάδες 9548, χωρίς να αναφέρουν το μέρος όθεν το έλαβον, μολονότι ημπορούσαν αδιαφόρως να ονομάσουν ένα τόπον. Λέγουν, ότι την ιδίαν ημέραν εμοίρασαν εις τα Κόκκινα τούτο το παξιμάδι, εις τους στρατιώτας, εις τα αποκλειστικά πλοία, εις το δίκροτον του Μιαούλη, και εις τας φαμελίας. Φαίνεται, ότι όλοι ούτοι εφύλαττον μίαν αυστηράν δίαιταν! Αλλά πώς κατά την 5 Μαρτίου έλαβον παξιμάδι, ότε κατά την 29 Φευρουαρίου επέστρεψαν τον σίτον; Παρατηρητέον, ότι την ιδίαν 5 Μαρτίου, ενώ εμοίραζαν με τόσην φιλαργυρίαν το παξιμάδι, έστελλον οπίσω την πυρίτιδα [σ.σ.: δηλαδή ασυμφωνία λογιστικών στοιχείων και πραγματικών γεγονότων].

 

Άρθρον Δον. Χρήματα

Ουδέν ημπορεί τις να εννοήση από τα βιβλία της Δημογεροντίας, δηλαδή ό,τι έλαβον είναι χωρίς ημερομηνίαν, και αν αυτή ευρίσκεται, είναι εις μόνον μερικά χρέη [σ.σ.: δηλαδή ελλιπείς λογιστικές καταχωρήσεις]. Εξετάζων τα υπάρχοντα μέσα και παρατηρών την απ’ αρχής της εκστρατείας διαφωνίαν μεταξύ του συνταγματάρχου Φαβιέρου και της Δημογεροντίας, την γνωστήν έλλειψιν της των στρατιωτικών πειθαρχίας, την εις ταύτην την εκστρατείαν εναντιότητα των ξένων πολεμικών πλοίων, τα οποία εφαίνοντο συχνά εις τα παράλια της νήσου, από όλα ταύτα ημπορεί τις να κρίνη, αν ο Φαβιέρος ημπορούσεν, ή όχι, να αναλάβη τας θέσεις του.

Όσον περί του δευτέρου μέρους της εξετάσεως, περί της οποίας εξηγείται η Α.Ε. εις την υστερινήν της σημείωσιν, η Επιτροπή νομίζει εύλογον να καθυποβάλη ολίγας παρατηρήσεις γενικωτέρας [σ.σ.: περιγραφή των δυσλειτουργιών της Διοίκησης και οργάνωσης της «επιχείρησης»].

1. Άλλο είναι να διατάξη η Κυβέρνησις μίαν εκστρατείαν ως ιδιαίτερον έργον της, και άλλο να την διατάξη μία Δημογεροντία και να ζητήση άδειαν και βοήθειαν παρά της Κυβερνήσεως. Αυτή η ανωμαλία υπήρξεν εις τας παρελθούσας κυβερνήσεις της Ελλάδος. Η εκστρατεία της Χίου είναι της δευτέρας τάξεως. Η Δημογεροντία της Χίου μετά την συνθήκην των 6 Ιουλλίου επήρε μέτρα τοιαύτα, ώστε εις την τελευταίαν αποκατάστασιν της Ελλάδος η κατάκτησις της Χίου να γένη δικαίωμα εξιδιασμένον εις όφελος της νήσου. Διά τούτο συνεκρότησε συνέλευσιν, διώρισεν επιτροπάς, κατώρθωσε και εσύναξε συνεισφοράς, εμίσθωσεν ατάκτους στρατιώτας, και χρειαζομένη διάφορα είδη αποσκευών πολέμου επρόστρεξεν εις τον Φαβιέρον και εσυμφώνησε με αυτόν. Ο Φαβιέρος έκλινεν εις την πρότασιν, διά να εξοικονομήση το στράτευμά του, όπου εστερείτο του αντικειμένου. Η Δημογεροντία λοιπόν εζήτησε την άδειαν παρά της Αντικυβερνητικής Επιτροπής και ούτως έγινεν η εκστρατεία.

2. Η Δημογεροντία της Χίου μετεχειρίζετο πάσαν κυριαρχικήν εξουσίαν. Αυτή εδανείζετο, εφορολόγει τον λαόν, εσύναζε τα κοινά προϊόντα, έκρινε περί χρηματικών ζημιών, εμίσθωνε τους στρατιώτας και έκαμεν αποθήκας.

3. Διά αίτια ακατάληπτα η Δημογεροντία και ο Φαβιέρος εχθρεύθησαν.

4. Ο Φαβιέρος έκρινε ν’ αποδίδη εις την Κυβέρνησιν την διεύθυσιν της εκστρατείας.

Η Δημογεροντία, αφού απέβαλε την ελπίδα της ελευθερώσεως της Χίου, ήρχισε να νομίζη τον εαυτόν της Φροντιστήριον της Κυβερνήσεως. Ο σ. Κυβερνήτης έδωσε μίαν βοήθειαν, αλλά δεν αναγνώρισε την εκστρατείαν ως έργον της Κυβερνήσεως. Αλλ’ ο ίδιος Φαβιέρος εζήτησεν από την Δημογεροντίαν και όχι από την Κυβέρ- νησιν την πληρωμήν των στρατιωτών. Η Δημογεροντία κρατεί εις το βιβλίον την μερίδα της Κυβερνήσεως ως μερίδα του εμπόρου.

5. Όσον περί του χρέους της Κυβερνήσεως παρατηρητέον ότι η Δημογεροντία έχει εις εν των βιβλίων της μερίδα της Κυβερνήσεως, της οποίας εγκλείεται αντίγραφον.

Εκ τούτου εξάγεται ότι: [σ.σ.: δηλαδή τα συμπεράσματα/παρατηρήσεις του ελέγχου]

  1. Αι μερίδες είναι χωρίς ημερομηνίαν καμμίαν.
  2. Δεν φαίνεται ολοτελώς όσα είδη πολεμοφοδίων ελήφθησαν από Μέθανα και Ναύπλιον.
  3. Ούτε τα λείψανα του εις Χίον πεσόντος εθνικού βρικίου.
  4. Δεν φαίνεται ίχνος περί της χρήσεως των χρημάτων, όσα έλαβον παρά της Κυβερνήσεως.
  5. Εις τας χρηματικάς ποσότητας είναι αφαιρέσεις ακατάληπτοι.
  6. Το βιβλίον το παραδοθέν ως πρωτότυπον φαίνεται, ότι εγράφη μετά την αναχώρησιν ή είναι αντίγραφον.
  7. Εν μέλος της Δημογεροντίας ηγόρασε το μαστίχι. Τούτο αποδεικνύει, ότι τα μέλη της Δημογεροντίας μετήρχοντο διπλούν έργον ή επάγγελμα, και αγοραστού και πωλητού [σ.σ.: δηλαδή αναφορά σε ασυμβίβαστες ιδιότητες].

Η Επιτροπή περιορίζεται εις ταύτας τας παρατηρήσεις.

Η δε Α.Ε. ημπορεί να εμπιστευθή εις άλλην επιτροπήν την εξέτασιν και τον έλεγχον των εγγράφων της διοικήσεως της Δημογεροντίας [σ.σ.: ανάγκη για συμπληρωματικό έλεγχο].

5 7βρίου 1828. Ιωαν. Γεννατάς Χ. Κλονάρης

Επειδή τα διαληφθέντα εις την άνω αναφοράν με φαίνονται εκτός του αντικειμένου των υποβληθέντων από την Κυβέρνησιν εις την σκέψιν της Επιτροπής (τα οποία μόνα είχον προ οφθαλμού, όταν εδέχθην τον διορισμόν της Δημογεροντίας) επιθυμώ να μην δώσω γνώμην περί αυτού [σ.σ.: δηλαδή άρνηση γνώμης του ενός από τους τρεις ελεγκτές].

Εδουάρδος Μάσων

Αντίγραφον του λογαριασμού εξαχθέν από τον αριθ. 3 φ. 2 του καταστίχου της εν Σύρα Επιτροπής [σ.σ.: δηλαδή Παράρτημα της « Έκθεσης»].

Όσα παρά της σ. Κυβερνήσεως ελάβαμεν.

Από δασμοσυνάκτην Σύρας κύριον Μαννόλον Δρόσον…

και να ακούσομεν τη διαταγή του τε ναυάρχου Α. Μιαούλη

και κυρίου Γκόση $6000…γρόσια 90750

[σ.σ: ακολουθούν οι υπόλοιπες κινήσεις του λογαριασμού]

 

Η ανωτέρω « Έκθεση» περιέχεται στα Έγγραφα καποδιστριακής περιόδου, τόμος Β’, Μέρος Α’, Αναφοραί προς Ι. Καποδίστρια και Αυγ. Καποδίστρια, χ.τ., 5-9-1828: « Έκθεση των οικονομικών ελεγκτών της εκστρατείας του Φαβιέρου στη Χίο».

 

 

ΠΗΓΕΣ:

Baude, Jules, Εγκυκλοπαίδεια του λογιστού, τόμ. Β’, Ελεγκτική, μτφ. Ιωάννου Καμπαλούρη, Εκδοτικός Οίκος Πάμισος, 1965.

Βαρδουνιώτης, Δημήτριος Κ., «Εδουάρδος Μάσσων», Επετηρίς Παρνασσού 11, 1915.

Γκόνης Α., Ιστορική εξέλιξις του θεσμού των Ελεγκτικών Συνεδρίων Ελλάδος και Γαλλίας, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα, 1993.

Πανταζόπουλος, Ν. Ι., Ο Ιωάννης Γενατάς και η οργάνωσις της δικαιοσύνης επί Καποδιστρίου, Αθήνα 1949.